Hikmat durdonalari yaratilmagan, ularni asrlar osha dilida, tilida saqlab kelayotgan biror xalq yo´q

Bob 2 "Maqol va matallarning sintaktik tahlili."

1. Nemis va o´zbek xalq maqollarini sintaktik jihatdan tahlil qilganimizda quyidagi manzaraga duch kelamiz. Nemis tilida o´zbek maqoliga ham shakl ham mazmun tomonidan to´la muqobil maqol bor.

Masalan: Armut ist keine Sünde

Muqobili: Kambag´allik ayb emas.

Ikkala maqol ham Tuzilishi (struktura) jihatidan sodda gap bo´lib, bulardagi asosiy kompanentlari bir xil.
Masalan: "Der Ertrunkende klammert sich an einem Strohhalm."

Muqobili: "Cho´kayotgan cho´pga yopishar".

Ushbu maqoldagi "Der Ertrunkende" otlashgan sifatdosh birinchi bo´lib o´zbekcha maqoldagi "Cho´kayotgan" sidatdoshiga ma´nodoshdir. Maqolning boshqa bo´laklari ham bir - birini mazmunan to´ldiradi.

2. Nemis tilida o´zbek maqoliga shaklan emas, balki mazmunan muqobil bo´la olish mumkin bo´lgan maqol borligi ko´zga tashlanadi.

Masalan: Adel sitzt im Gemüte, nicht im Geblüte.
Agar biz bu maqolni so´zma - so´z tarjima qiladigan bo´lsak quyidagicha jaranglaydi:

"Oliyjanoblik qonda emas, qalbda bo´ladi". O´zbek tilidagi muqobili otang bolasi bo´lma, odam bolasi bo´l.

3. Nemis tilida o´zbek maqoliga na shaklan, na mazmunan to´gri keladigan maqol bo´lishi mumkin.

Masalan: Ein Affe bleibt ein Affe, wird er König oder Pfaffe.

Bu maqoldagi "König" - "qirol" va "Pfaffe" - "non" so´zlari o´zbek tiliga "qirol" va "non" shaklida kirib, o´zbek kitobxoniga, bemalol, tushunarlidir. Binobarin maqollar "maymun qirolu non bo´lsa ham maymunn" deb o´girilishi mumkin.

4. Mazmunan to´la muqobil, shaklan esa qisman o´xshash bo´lgan maqollarni uchratishimiz mumkin.

Masalan: Blich auf dich, richte auf mich.
Ushbu maqolning so´zma - so´z tarjimasi quyidagicha bo´ladi:
Avval o´zingga boq, keyin meni tuzat, yoki "avval o´zingga boq, keyin meni kuzat".
Tilshunos G´. Salomovning fikri bo´yicha quyidagicha aytishimiz ham mumkin:

Avval o´zingni kuzat, keyin meni tuzat. O´zbek tiliga unga muqobil bo´lgan "avval o´zingga boq, keyin nog´ora qoq" degan maqol ham bor.

Professor A.V. Fyodorov o´zining "Tarjima nazariyasiga kirish" nomli asarida maqol va matallarni rus tiliga tarjima qilishning quyidagi usullarini ko´rsatadi:

1. Maqol va matallarni tarkibidagi so´zlarning moddiy ma´nosini aynan saqlagan holda aniq tarjima qilish.

2. Asl nusxasi maqol, matal va frazeologik iboralar tarkibidagi so´zlarning moddiy mazmunini yoki shaklini birmuncha o´zgartirib tarjima qilish.

3. Asl nusxadagi maqol, matal va frazeologik butunliklarni asar tarjima qilinayotgan tilda haqiqatdan mavjud bo´lgan muqobil bilan almashtirish.

Yuqoridagi usullarni nemis tilidan o´zbek tiliga tarjima qilishda ham tadbiq qilsa bo´ladi.

Maqol va matallarni tarjima qilishda obrazlilikni yo´qotmaslik uchun asl nusxadagi maqolning maqollik xususiyatini saqlab qolishda so´z tanlash muhum ahamiyat kasb etadi.

"Adler fangen nicht Fliegen" - ushbu nemis maqolida bosh komponent "Adler" "burgut" bo´lib, mantiqiy urg´u ham o´shanga tushadi. Maqolni so´zma - so´z tarjima qilsak, "Burgut chivinlarni ovlamaydi yoki tutmaydi" kabi oddiy bir gap kelib chiqadi, uning shaklini sal o´zgartirsak, quyidagicha maqol tug´iladi:
"Burgut chivin ovlamaydi"
Asosiy komponenti mavhum otdan iborat bo´lgan maqol yoki matalni aniq ot orqali tarjima qilish mumkin. Masalan:
"Die Furcht hat tausend Augen"
Bu maqolni biz o´zbek tiliga so´zma - so´z tarjima qilsak, quyidagicha shaklni berishi mumkin:
Qo´rquvning ko´zi mingta.
Agar "qo´rquv" so´zini "qo´rqoq" so´zi bilan almashtirsak; "Qo´rqoqning ko´zi mingta" - degan maqol vujudga keladi, bunda maqol mazmuni saqlanib qoladi, obyektning moddiy ma´nosi o´zgaradi xolos. Shunday xollar ham bo´ladi-ki, maqol va matalni so´zma - so´z ham mazmunan ham tarjima qilib bo´lmaydi. Masalan:
"Alter ist ein schwere Malter."
Ushbu matalni leksik tahlil qilganimizda, undagi "Malter" so´zi matalni matal shaklida berishga mone´lik qiladi, chunki "malter" (sochiluvchan jismlar o´lchovi) degan so´z o´zbek tilida yo´q. Shuning uchun uni o´zbek tilidagi muqobili yo´q. Lekin bu matalni qiyidagicha matal bilan berishga to´g´ri keladi:
"Qarilik - noxushlik".
Mamlakat tarixi va hayoti bilan bog´liq bo´lib, tarkibida xususiy otlar yoki shahar, daryo va tog´lar nomi bilan kelgan nemis maqol va matallarini aynan shunday nomlar bilan bog´liq bo´lgan o´tbek xalq maqoli yoki matallari bilan almashtirish tarjima nazariyasiga xilofdir.

Maqol va matallarni obrazli va mazmunini saqlab qolgan holda tarjima qilish uchun maqollarning o´ziga xos tilini chuqur o´rganish kerak, ularning mantiqiy mazmunini teran tushunib olmoq zarur. Nemischa maqol yoki matalning obrazli asosini berishda qiyinchilik tug´ilganda uning o´zbekcha muqobilini keltirish mumkin. Ko´p hollarda esa nemischa maqolning ham obrazli asosi ham o´zbekcha muqobili berilishi mumkin.

O´zbek xalq maqol va matallarining ham yetarli darajada to´planmaganligi har qanday nemischa maqolga muqobil topish qiyinchiligini tug´diradi.

Bob 3"Nemis va o´bek xalq maqollarining qiyosiy - tipologik talqini"

Keyingi vaqtlarda ilmiy adabiyotlarda chet tili o´qitishda ma´naviy merosga asoslanilgan holda kommunikativ o´qitish tamoyillarini rivojlantirishga e´tibor qaratila boshlandi. Kommunikativ metod asosida chet tillarini o´qitishda xalq og´zaki ijodining noyob durdonalari, shu jumladan, maqol va matallarning ham roli yuksakdir.

Turli xil tillarda maqol va matallarni qiyosiy jihatdan o´rganish o´quv materialini, uning jarayonini mashqlar tizimini ilmiy asoslab berish imkoniyatini tug´diradi. Maqollar nutqni rag´batlantiruvchi va ideomalarga xizmat qiluvchi vosita ekanligidan dalolat beradi. Rus N.M. Shanskiyning ko´rsatib o´tishicha maqol va matallarga nisbatan qiyosiy - tipologik holat mazmuniy, morfologik va funktsional, pozitsion doirada tadqiq etilishi mumkin. Qiyosiy - tipologik jihatdan boshqa frazeologik birliklar kabi maqollarni ham to´rtga bo´lish mumkin.

1. Mazkur tilga qadimdan tegishli bo´lgan maqollar

2. Boshqa tillardan o´zlashgan maqollar

3. So´z majmualari ayan tarjima qilingan maqollar

4. Qisman tarjima qilingan maqollar

Birinchi guruhga nemis tilidagi quyidagi maqollarni kiristish mumkin. Masalan:

Viele Köche verderben den Brei.
Ushbu maqolni so´zma - so´z tarjima qiladigan bo´lsak u quyidagicha bo´ladi:
Ko´p oshpaz bo´tqani buzadi.

Bu maqolning o´zbekcha muqobili esa quyidagicha jaranglaydi:

Podachi ko´p bo´lsa, poda harom o´ladi.
Boshqa misol keltiradigan bo´lsak:
Ende gut, alles gut.
Ushbu maqolning so´zma - so´z tarjimasi quyidagicha bo´ladi:
Oxiri yaxshi, hammasi yaxshi.
Bunday tipdagi maqollar chet tili o´qitish metodik nuqtai nazardan jiddiy muammolarni keltirib chiqarmaydi, chunki bu o´rinda ona tilining ta´siri diyarli ko´zga tashlanmaydi.

Ikkinchi guruhdagi maqollar o´z mohiyatiga ko´ra xalqaro xarakter kasb etuvchi maqollardir. Bunday maqollar ham chet tilini o´rganishda metodik jihatdan hech qanday qiyinchilik tug´dirmaydi. Biroq, har qanday tilda bu tipdagi maqollarning o´zlashma shakllari mavjud. Bunday maqollar albatta juda kamchilikni tashkil etadi. Masalan:

Wiederholung ist die Meister des Studierendes.
Ushbu maqolning o´zbekcha muqobili quyidagicha bo´ladi:
Takrorlash bilimning onasi.
Mazkur maqolning grekcha muqobili ham mavjud.
Uchunchi guruhdagi maqollarning o´ziga xosligi shunda-ki, ular bir necha tilga aynan tarjima qilishi mumkin. Masalan:
Es ist nicht alles Gold, was glänzt.
So´zma - tarjima qilganda quyidagicha jaranglaydi:
Hamma yaltiragan narsalar ham oltin bo ´lavermaydi.

Neue Besen kehren gut - yangi supurgi yaxshi supiradi.

To´rtinchi guruhni tashkil qilgan, qisman tarjima qilinuvchi maqollarning aynan tarjima qilinuvchi maqollardan farqi shunda-ki, bu maqollar bir necha tilda o´zining so´zma - so´z muvofiq keluvchi muqobiliga ega emas. Masalan:
Ein Mann ist ein Mann.
Lekin O´zbek tilida mazkur maqolning uchratishimiz mumkin:
Yolg´iz otning changi chiqmas, changi chiqsa ham dong´i chiqmas.
Nemis maqoliga muqobil bo´lgan o´zbek maqolini tanlash uning ma´nosini dastlabki holatda tushunib olgandan keyin maqsadga muvofiq bo´ladi. Masalan:
Aller Anfang ist schwer.
Ushbu maqolning o´zbekcha muqobilini keltiradigan bo´lsak, u quyidagicha aytilishi mumkin:
Har ishning boshlanishi og´ír.

Agar biz ushbu maqolni o´zbek tiliga so´zma - so´z tarjima qilsak ham xuddi shunday ma´noni beradi:

Hamma boshlanish - og´ir.
Bu maqolning to´liq ma´nosini tushunib olingach, unga muqobil bo´lgan boshqa bir o´zbekcha maqolni tanlash mumkin:
Ko´z qo´rqoq qo´l botir.
Ko´pincha maqollar g´oyaviy - semantik obrazdagi katta matnlarning oxirida berilishi mumkin. Matndagi til materialini mustahkamlash uchun nutqiy vaziyatning semantik tomondan ifodalanishiga xizmat qiluvchi paremiyalar tanlanadi. Bunday paremiyalar matnbob chuqur aforizmik mazmunga ega bo´ladi va o´rganilayotgan matnning g´oyaviy yo´nalishini xulosalaydi. Masalan:
Danken kostet nichts, kann aber viel einbringen.

Wer lügen will, muss ein gute Gedächniss haben.

Gut gesagt ist gut, aber gut getan ist besser.
Paremiyalogik material mavjud bo´lgan mashqlarning bunday ko´rinishlari o´rganilayotgan tildagi ideomatik nutq darajasini yuksalishining yuksalishiga muvofiq keladi, ular faol leksik zahiralarning kengayishida qo´shimcha manbaa vazifasini o´taydi, samarali tarzda nutqiy qurilmalar, o´qish - yozishni o´rgatishga jalb etadi, o´z ona tili va tili o´rganilayotgan mamlakat hayotida uchraydigan turli xil paremiyalarni qiyosiy jihatdan o'xshashliklarni ta'minlaydi. Masalan:

Nemis tilida: Lügen haben kürze Beine.

o'zbek tilida: Yolg´onning umri qisqa yoki oyog´i qisqa.

Nemis tilida: Fleißige hände machen die Arbeit schnell zu Ende.

O´zbek tiliga o'girsak: Harakatda barakat.
Funktsional - pozitsion model bo'yicha maqol va matallar kommunikativ vazifani egallagan gaplar bo'lib, ular murakkab birliklarni o'zida ifoda etadi. Maqol va matallarning funktsional - pozitsion modellarini tahlil etishda asosiz o'ringa barcha tillarda bosh bo'laklar chiqadi. Ikki qismli qo'shma gaplardagi struktura barcha tillarda mazmunan bir - biriga muvofiq keladi. Sodda yoyiq gaplarning modellarini kuzatganda ko'zga ko'rinarli farqlarni payqash mumkin. Masalan:
Viele Bäcke machen einen Strom.
Mazkur maqolning o'zbek tilidagi muqobili quyidagicha bo'ladi:
Ko'pdan quyon qochib qutilmas.
" Viele Bäcke" - gapda ega vazifasida, "machen" bo'lsa gapning kesimi vazifasida kelayapdi. Yoki:
Besser arm im Ehren als reich im Schanden = Besser ehrlich gestorben als schämlich verdorben.
Yuqoridagi maqollardan o´zbekcha muqobillarini keltiramiz:
Uyat o´limdan qattiq.

Nemis tilida har ikkala maqol to´liqsiz gap holida kelmoqda. O´zbek tilidagi bu maqollarning muqobilida ega ham gapning egasi (uyat),ham kesimi (qattiq) ishtirok etadi.

Tarkibi ergash gapdan tuzilgan ko´pchilik nemis xalq maqollari o´zbek tiliga yoki sodda gap tarzida yoki bog´langan qo´shma gap shaklida beriladi. Masalan:

Was sein soll, schickt sich wohl = Was geschehen soll, das gescheht.

Mazkur maqolni so´zma - so´z tarjima qilsak quyidagicha jaranglaydi:
Sodir bo´lishi lozim bo´lgan narsa sodir bo´ladi.
Bu maqolning o´zbek tilidagi muqobili quyidagicha bo´ladi:
Taqdirdan qochib bo´lmas.
Ma´lumki, xalq maqollarining ko´pchiligi ikki qismdan iborat bo´ladi. Maqolning birinchi qismida odatda bosh maqsad o´z ifodasini topsa, ikkinchi qismida esa oldingi aytgan fikrning yoki teskari shakli, yoki birinchi fikrdan kelib chiqadigan natija, yoki birinchi qismdagi fikrga o´xshatma keltiriladi. Bu esa maqolning ta´lim - tarbiyaviy ahamiyatini yanada kuchaytiradi. Msalan:
Ein Kind - kein Kind, Bär bleibt Bär, fährt man in übers Meer.
Ushbu maqollarning o´zbek tilidagi muqobillarini keltirsak:
Yolg´iz otning changi chiqmas, changi chiqsa ham dong´i chiqmas. Bo´rini qancha boqma tozi bo´lmaydi.
Mashhur folklorshunos olim S.G. Lazutinning "Maqollardagi qofiyalar ham tasodifan olingan emas, balki ular o´ylab topilgan, maxsus yaratilgan. Odatda maqoldagi eng ahamiyatli so´zlar qofiyadoshlik holatini kasb etadi." - degan fikri ham maqollarning tuzilishini o´ziyoq ta´lim - tarbiya jihatdan kishini yetuklikka chorlashidan yana bir bor dalolat beradi.

Maqollar o'zbek xalq og'zaki badiiy ijodining qadimiy janrlaridan biridir. Ularda xalqimizning dunyoqarashi, jamiyatga bo'lgan munosabati va axloqiy normasi o'z ifodasini topadi. Maqol-mantiqiy mushohada namunasi, odob va axloq qoidalarining o'zida jamuljam etgan dono gapdir. Ular qadimdan xalq donishmandligi, aql-idroki, fikr- o'ylarining ifodasi sifatida yashab kelganlar, sinalgan, turmush tasdig'idan o'tgan tushunchalarni ifodalab, unga qanot baxsh etganlar. Maqollarning talim-tarbiyaviy ahamiyati kuchli. U kishilarni ogohlantiradi, maslahat beradi, mehnatni ulug'laydi, illatlarni hajv ostiga olib, fosh etadi.

Ko'ramizki, maqollarda chuqur mazmun, mehnatkash xalq donoligi, milliy anana, uzoq asrlik hayot tajribalari, tabiat va jamiyat hodisalari haqidagi fikri, bahosi, mehnat natijalari mujassamlashgan. Shuning uchun maqollar mangulikka daxldordir.

Maqollar ko'p jihatdan matallarga o'xshasa ham, ularning har qaysisi o'ziga xos xususiyatga ega. "Temirni qizig'ida bos", "Birlashgan o'zar birlashmagan tuzar", "Er yigitga ikki nomus-bir o'lim" kabilar tom manoli maqollar bo'lib, ularning mazmunida tugal fikr, umumiy xulosa bor. "Sulaymon o'ldi, devlar qutuldi", "Tosh qattiqmi, bosh qattiq", "Ko'rgan bilan eshitgan bir emas" kabilar matallar hisoblanadi. Chunki ularning mazmunidan umumiy xulosa, tugal fikr anglashilmaydi, balki xususiy belgining o'zigina ifodalangan. Maqollar xalq tushunchasi, hayot tajribalari, mulohazalarining umumlashma xulosasigina bo'lib qolmay, haqiqatning obrazli ifodasi, u yeki masala ustidan chiqarilgan hukmdir. Maqol hajmi ixcham, kichik bo'lib, puxta ishlangan, keng manoni ifodalovchi obrazli nutq namunasidir. Maqolda ortiqcha gap so'z bo'lmaydi. Xar bir so'z aniq, o'z o'rnida ishlatilgan va ahamiyatli bo'lib, o'ziga xos ritm, ohang, kompozitsiyaga ega.

XI asr qomusi hisoblangan M. Qoshg'ariyning "Devonu lugatit turk" asarida keltirilgan maqollarda o'sha zamon ruhi, dunyoqarashi, kishilarning mehnatga munosabati turli xil shakllari o'z ifodasini topgan. Bu maqollar qadimgi turk urug'lari va qabilalari orasida keng tarqalgan bo'lib, ularning variantlari bizgacha yetib kelgan. Masalan

-Kishi olasi ichtin yilqi olasi tishtin.

Xozir

-Odam olasi ichida mol olasi sirtida.

-Oshning tami tuz bilan.

Maqollar tarixiylik xususiyatiga ega. Ular ko'pincha tarixiy voqea va hodisalar tasirida vujudga keladi. Shuning uchun ham xalq maqollarining g'oyaviy mazmunida xalq hayotining turli tomonlari o'z aksini topgan. Masalan XIII asrda Chingizxon zulmiga juda ko'p naql, matal, afsonalar yaratilgan.

Bo'ji keldi, bo'ji keldi Chingiz bilan Jo'ji keldi.

Mehnatkash dehqon, kosiblar hayotini aks ettiruvchi maqollar ko'plab

uchraydi. Masalan

Bo'zchi belboqqa yelchimas kulol- mundiga.

Kambag'alning og'zi oshga yetganda burni qonaydi.
Xalq donishmandligi-maqollarda turmush hodisalari bilan bog'liq bo'lgan

vatanparvarlik, mardlik, qahramonlik, mehnatsevarlik, do'stlik, ilm-hunar, vafodorlik kabi ideal axloq namunalari maqullanib, nodonlik, qo'rqoqlik, egrilik, yemonlik, umidsizlik, yelg'on gapirish, yalqovlik, ochko'zlik kabi yaramas illatlar qoralanadi. Bu esa o'zbek maqollarining g'oyaviy-tematik rang-barangligini ko'rsatadi.

O'zbek xalq maqollarida Ona-Vatanni sevish hamda uni har qanday ichki va tashqi dushmandan saqlash motivi asosiy o'rinni egallaydi. Vatanga bo'lgan muhabbat va sadoqat, uni qadrlash g'oyasi obrazli tarzda ifoda etiladi.
-Bulbul chamanin, odam vatanin sevar.

-Ona yurting omon bo'lsa rangi-ro'ying somon bo'lmas.

Maqollar xushyor bo'lishga, do'stni dushmandan ajratishga, ota-onani, do'stlarni qadrlashga, kichiklarni izzat qilish, kattalarni hurmat qilishga o'rgatadi.

-Xurmat qilsang, hurmat ko'rasan.

-Yaxshi bilan yursang, yetarsan murodga

Yemon bilan yursang qolarsan uyatga.

Maqollar asosan o'z va ko'chma ma'nolarni ifodalaydi. "Ilon chaqqan, ola

arqondan qo'rqar", "Bo'rining qulog'i ovda". Bu xildagi maqol va matallar ma'lum bir voqea, hodisa bilan bogliq holda aytiladi, aytilmoqchi bo'lgan fikr majoziy ma'noda, kinoya tarzida ifoda etiladi.

Maqollarda o'xshatish, istiora, mubolag'a, qofiya ishlatilishi bu ularning shakl yaratuvchisidir. Maqollarda qofiyalanish ham o'ziga xosdir.

Maqollar kompozitsion jihatdan nihoyatda sodda va ixcham. U ko'pincha

sodda gapdan iborat bo'ladi "Til-tig'dan o'tkir", "Insofsiz-imonsiz" kabilar.

Maqollarda sifatlash, o'xshatish kabi badiiy tasvir vositalari va omonim, antonim so'zlardan foydalanish uning badiiyligini oshiradi.

Xalq orasida topishmoq, jumboq, ba'zan matal, topar, cho'pchak kabi terminlar bilan yuritilib kelingan topishmoq janri o'zbek folklorida qadimdan yashab rivojlanib kelmoqda.

"Topishmoq" so'zi "top" buyruq fe'liga "-ish;-mok " yasovchilari qo'shilishi bilan chigal, murakkab, belgi xususiyati yashirin berilgan biror noma'lum narsani topish mazmunini ifodalaydigan yasama otga aylangan. Tabiat va jamiyat hodisalari kishilar oldiga ko'p murakkab jumboqlar, muammolar qo'ygan. Insonning o'sha masalalarni topishi, sirli bo'lib ko'ringan

narsalarning tub, haqiqiy mohiyatini ochish uchun aql-idrok va o'tkir did talab qilingan.

Ko'p asrlik xalq donishmandligining durdonalari - topishmoqlar inson idroki, kuzatuvchanligi, poetik tasavvur qobiliyatini o'stiruvchi aqlning quvnoq o'yini, ma'naviy dam olish vositasigina bo'lib qolmay, ajdodlarimizning ruhiy olami, tarixiy o'tmishini bilishda kalit vazifasini ham o'taydi. Ular tarixiy madaniyatining bebaho hujjatlaridir. Ajoyib istioralar, yorqin qiyoslamalar, obrazli ifodalar bilan jilolangan o'zbek topishmoqlari qadimiy quyoshli o'zbek elining jozibasi va o'ziga xosligini tasvirlabgina qolmay, folklor asarlari silsilasida ulkan estetik qimmati bilan xalq ma'naviy dunyosi taraqqiyyotining xazinasi sifatida bizning kunlarimizda ham jamiyatimiz yaxlit madaniy hayotining topishmoq aniq narsa yeki voqelik tushunchasini ongli ravishda yashirishda, sir tutishga asoslangan kichik poetik asardir.

Shubhasiz, qadimiy ko'p asrlik tarixga ega bo'lgan xalq topishmoqlarining ildizlari insoniyat jamiyati taraqqiyetining ilk bosqichlariga borib taqaladi. Qadimiy topishmoklarning asosida insonning duneni bilishga, tabiat sirlarini tushuntirishga bo'lgan intilishlari yetadi. Insonning tinib-tinchimas aqli momaqaldiroq, yashin, yomg'ir, yulduzli osmon kabi ko'plab narsa va voqelikni badiiy obrazlarda tasvirlaydi.

Og'zaki ijodning bu "yoqimtoy kichik" janrining tarbiyaviy va didaktik imkoniyatlari g'oyat rang-barangdir. Topishmoqlar xalq ijodiga, obrazli so'zga muxabbat uyg'otadi, bolalarga estetik zavq bag'ishlaydi. Topishmoqlar jahon go'zalligini qurishga, xayel va tasavvur qilishga, dune quvonchlaridan bahramand bo'lishga yerdam beradi.

O'zbek xalqi yaratgan topishmoqlar uning ijtimoiy hayoti va turmush tarzidan kelib chiqqan. Ularning katta qismi dehqon mehnati dehqonchilik, polizchilik, uy ishlari bilan bog'liq topishmoqlar o'z qiziqish doirasiga o'simliklar va hayvonat dunyosini, uy xo'jaligiga oid ko'plab narsalarni, xalq urf-odatlari va xislatlarini ham qamrab oladi. Topishmoqlar og'zaki ijodning ommaviy va maxsus janrlaridan biri. Ularning uslubi metafora, ko'chim, kinoya, qochiriq yo'li bilan so'zlarni ko'chma ma'noda ishlatib, yashirilgan narsa, hodisalarning belgilariga ikkinchi bir narsa, hodisalarning belgilarini qiyoslash, imo-ishora qilishdan iboratdir.

Topishmoq aytish qay bir xalqda bo'lmasin, u aql-ziyraklik musobaqasi, ko'ngil ochish, o'yin-kulgi vositasidir.

Maqol xalq hayotiy tajribalari xulosasini ifodalovchi xikmatli fikrlar majmuasidir. Maqollar-og'zaki ijodimizning kichik janrlari hisolanadi. Folklorshunoslikda kichik janrlarni paremiya deb atash ham qabul qilingan. Lekin maqollarda maqolning vujudga kelishida bironta ibratli voqeaning ahamiyati kattadir. Ana shunday hayot lavhasiga guvoh bo'lgan dono odamlarning biri ko'rgan-kechirganlariga xulosa yasab, maqolnoma gapni o'ylab topgan. Keyinchalik hayotiy vaziyatning takrorlanishi oqibatida birinchi aytilgan fikr asta-sekin maqolga aylangan. Tajriba shuni ko'rsatadiki, xalq orasida maqolning yashashi uchun hayotiy asos bo'lishi kerak.

Bunday asosga ega bo'lmagan maqolning umri qisqadir. Jumladan, O'zbekistonda "Er haydasang-kuz hayda, kuz haydamasang yuz hayda" maqoli mashhurdir. Ammo bu maqol Xorazm viloyatining juda ko'p hududlarida deyarli tilga olinmaydi. Chunki Xorazm viloyati yer qatlami tuzilishida yer osti suvlari yaqin bo'lganligi tufayli, dehqonchilik bilan shug'ullanadigan odamlar o'z tomorqalarini kuzda haydamaganlar. Ma'lum bo'ladiki, faqat hayet tajribasida tasdiqlangan vaziyat maqol xalq orasida yashaydi. Xalq maqollarining o'z va ko'chma ma'nolari bor.

Masalan, "Shamol bo'lmasa daraxtni uchi qimirlamas" maqoli ham o'z ham ko'chma ma'noda qo'lanilishi mumkin. Ammo "Chumchuq so'ysa ham qassob so'ysin" maqol ko'pincha ma'noda qo'lanadi. Ilmiy adabiyotlarda maqol va matal tushunchasi o'rtasida noaniqlik yo'q emas. Xatto "O'zbek Qomusi"da ham, bizningcha, "Maqol" maqolasiga matal, "Matal" maqolasiga misol sifatida keltirilgan. Aytish lozimki, olib borilgan ilmiy kuzatishlar maqol va matal o'rtasida bir farq borligini tasdiqlamoqda. Jumladan, maqol alohida qo'llangan tugal fikr bildiradi va uchrab turadigan o'xshash lavhalarni izohlaydi. Matal alohida qo'llanganda mustaqil ma'no anglatmaydi va notiq fikrning badiyligini oshirish uchun qiladi.

Bizningcha, bu o'rinda bir misolni eslash maqsadga muvofiqdir. Xalqimiz orasida "Yaxshi so'z bilan ilon inidan, yemon so'z bilan qilich qinidan chiqar" maqoli bor. Agar shu maqoldagi fikriy komponentlarni ajratgan holda quyidagi shaklga keltirsak, matalga ega bo'lamiz "Falonchi ilon inidan chiqadigan qilib gapirdi". Bu gapda "ilon inidan chiqadigan" so'z birikmasi alohida qo´llangan mustaqil ma'no anglatmaydi. Ma'lum bo'ladiki, maqol va matal, aslini olganda, xalq hayotida tutgan o'rni, maishiy vaziyatlarni ifodalash darajasi bilan bir-biriga yaqin turar ekan.

Faqat tarixiy jarayon natijasida ularning biri maqol bo'lib shakllangan, ikkinchisi matal sifatida yashay boshlagan. Bu o'rinda rus xalq og'zaki ijodidagi maqol va janrlarini eslash ma'quldir. Ruslar maqollarni "poslovitso'", matallarini "pogovorki" deb ataydilar. Bu janrlarga xalqning bergan ta'rifi ibratlidir "Pogovorki-svetochki, poslovitso'-yagodki". Demak, o'zbek maqol va matallarining farqini ham gul va meva bilan izohlash mumkin bo'ladi. Maqol va matallarning matnlari badiy jihatdan juda mukammal hisoblanadi.

Maqollarda, ayniqsa istiora, o'xshatish, sifatlash, qiyeslash kabi tasir vositalaridan ko'p foydalaniladi. Shuningdek, tazod vositasi faol ishtirok etadi. Natijada, xalq maqollarida shakliy va mazmuniy san'atlarning qo'llanishda mutanosiblik ko'zga tashlanadi. Bir misolga murojat qilaylik "Boy boyga boqar, suv soyga oqar". Avvalo bu maqolda katta hayot tajribasi o'z ifodasini topgan. Bu tajriba qarindosh-urug'chilik mahalliychilik, tanish-bilishchilik, hatto, millatchilik bilan ham bog'liqdir.

Maqolda bir shaxsning o'ziga yaqin odam tarafini olishi suvning soyga qarab, ya'ni qiya qarab oqishiga qiyoslanadi. Shaklan esa maqoldagi boy, soy boqar, oqar so'zlari tashqi va ichki qofiyani tashkil etgan. Ayni paytda, maqolda "b" "y" "s" kabi tovushlarning qayta-qayta takrori o'ziga xos tovushdoshlikni hosil qiladi. O'zbekiston Fanlar akademiyasining Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti xodimlari tomonidan tayorlangan ikki jildik xalq maqollari to'plamida bunday misollarni ko'plab uchratish mumkin. Xalq maqollarini o'rganish bu janrga mansub asarlarning jahon xalqlari ijodidagi eng ko'p mushtaraklikka ega janr ekanligini tasdiqlamoqda.

Xulosa
Yuqorida olib borilgan izlanish hozirgi kunda chet tili o´rganish, nutqiy faoliyatni takomillashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Lingvomamlakattshunoslikda bunday vazifalarni amalga oshirish esa o´z navbatida tadqiqotlarning yangi yo´nalishini, qiyosiy yo´nalishini yuzaga keltiradi. Bunda nafaqat ona tilini, balki ta´lim oluvchilarga tili o´rgatilayotgan mamlakatning milliy madaniyatini, qadriyatlarini ham bir vaqtning o´zida o´rganish imkoniyatini beradi.

Chet tili o´rganishda har kim dastlab komunikativ metodni maqsad qilib qo´yadi, ya´ni chet tilidan, jumladan, nemis tilida bo´lgan og´zaki nutq faoliyatlarini rivojlantirishni asosiy maqsad qilib qo´yishi ijobiy natijaga olib keladi. Nutqda maqollar, matallarni qo´llash esa "Tuz ovqatga ta´m bag´ishlaganidek" nutqqa jozibadorlik baxsh etadi. U yoki bu paremiyalogik birlikni ma´nosini tushuntirayotganda o´qituvchi avvalo ona tilidagi o´xshash aforizmga murojaat qiladi. Bu o´rinda u bir vaqtning o´zida ham genetik munosabatda turgan bir - biridan uzoq bo´luvchi tafakkurning umumiyligini, ham turmush tarzi, urf - odatlar bilan shartlanilgan o´sha xususiyatni o´zida namoyion eta bilishi kerak bo´ladi.

Maqollarni o´zlashtirishda ta´lim oluvchilar qoidaga ko´ra darslikdan so´zlangan tematikadan qiyinchilik bilan chetga chiqishadi. Mazkur muammoni hal etish uchun esa ko´proq hamma uchun qiziq bo´lagan va matallardan foydalanish maqsadga muvofiq bo´ladi. Bu o´quvchining nutqiy, fikriy faoliyatini rag´batlantiradi, ularning produktiv - retseptiv kuchga qarab yo´naltiradi. Maqol va matallarni dars jarayonida muammo sifatida qo´yilishining o´ziyoq kelgusida evristik vazifalarni yechishga qaratilgan o´qitish uchun motivatsion baza rolini o´taydi va milliy madaniyatimizda mavjud bo´lgan paremiyalogik birliklarga o´xshash bo´lgan maqol va matallarni o´rganish barchada katta qiziqish uyg´otadi, chunki bunday birliklar o´bek va nemis xalqlarining bizni o´rab turuvchi borliq borasidagi qarashlaridagi o´xshashliklarni o´zida aks ettiradi va shu bilan birga maishiy, tabiiy, iqlim va boshqa sharoitlardagi o´zaro farqlarni ko´rsatadi. Xulosa qilib shuni ta´kidlash kerakki, qadimiy va shu bilan birga mangu yod bo´lgan aforizmlar o´zbek talabalarini yangi bir madaniyatning dunyosiga chorlaydi va u bilan chuqur tanishish imkoniyatini ochib beradi. Bu narsa asosan nutq qobiliyatini oshirishda lingvomamlakatshunoslik yo´q bo´lgan vaziyatlarda juda muhim hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. 
   Karimov I.A. Barkamol avlod o`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T. 1997
   
2. 
   Karimov I.A. O`zbekiston buyuk kelajak sari. T. 1998.
   
3. 
   Poshali Usmon. Nemis xalq maqollari, matallari va ularning o’zbekcha muqobillari.
   
4. 
   P.J.Nazarov. Zamonaviy nemis tili mashg’ulotlarida maqollardan foydalanish. 2003 y.
   
5. 
   Sh.Shomansudov, Sh.Shorahmedov. Nega shunday deymiz.
   
6. 
   С.Г.Лазутин. Поэтика русского фольклора. -М.: 1981 г.
   
7. 
   Iskos A., Lenkova A. Deutsche Lexikologie. 1963 J. -S. 186-187.
   
8. 
   В.Даль. Пословицы русского народа. -М.: 1904 г. Изд.4 , 1957.
   
9. 
   М.Горький. Материалы и исследования.-М.:1934.-114 с.
   
10. 
    Graff A.E. 6000 Deutsche und russische Sprichwörter. 3 Auflag, 1960.
    
11. 
    Назаров П.Ж. Немисча-ўзбекча мақол ва маталлар.-Самарқанд 2001.
    
12. 
    Федоров А.В. Введение в теорию перевода.- М.: 1958.
    
13. 
    Harald Burger. Phraseologie. Eine Einführung am Beispiel des Deutschen.
    
14. 
    Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. -М.: 1969.
    
15. 
    Бинович Л.Э., Грымшин Н.Н. Немецко-русский фразеологический словарь. -М.: 1975, Изд. 2.
    
16. 
    Русча-ўзбекча луғат. -М.: 1984.
    
17. 
    Duden. Deutsches Universalwörterbuch, 2001.
    
18. 
    Pfaffen K.A. Deutsch-russisches Satzlexikon.
    
19. 
    O`zbekiston Respublikasining Ta`lim tug`risidagi qonuni. T. 1997
    
20. 
    O`zbekiston Respublikasi Kadrlar tayerlash milliy dasturi. T. 1997