Хфх лек Хосилбеков

13.4. Ob’ektlarning barqaror ishlashini baholash uslublari 
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishda favqulodda vaziyatlarda barqarorlikni baholashning 
asosiy  mezonlardan  biri,  bu  ob’ektning  turli  tabiiy,  texnogen  va  antropogen  favqulodda 
vaziyatlar 
natijasida  belgilangan  miqdor  va  nomenklaturadagi  mahsulot  turlarini  ishlab  chiqarish 
qobilyatini 
aniqlashga aytiladi. 
Ob’ektlarning barqarorligini baholashdan maqsad, ishlab chiqarish binolari, texnologik 
uskunalar va vositalarni turli omillar ta’sirida bo’sh joylarini aniqlab, ularni barqarorligini 
oshirish to’g’risida tadbirlar ishlab chiqishdan iboratdir. 
Ob’ektlarning barqarorligini baholash ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda 
quyida keltirilgan ko’rsatkichlar bo’yicha favqulodda vaziyatlarning ta’sir darajasi o’rganiladi: 
- prognozlar asosida favqulodda vaziyatlar vujudga kelganda, ob’ektdagi 
taxminiy holat aniqlaniladi, ya’ni, bino va inshootlarni statik 
179 
barqarorligi, yong’in xavfsizligi, radiatsion holat, pana joylar hisobi, 
axborot ta’minot tizimi, qishoq xo’jaligi chorvalari va ularnig 
mahsuldorligi, qishloq xo’jaligi mahsulotlari va o’simliklarini 
turlari mahsuldorligi holati baholanadi. 
Baholashning ikkinchi bosqichida, birinchi bosqich natijalaridan kelib chiqqan holda 
aniqlangan  bo’sh  joylar  va  barqarorlikni  oshirish  maqsadida  tadbirlar  rejasi  tuziladi  va  uni 
amalga 
joriy qilinadi. 
Turli favqulodda vaziyatlarda ob’ektlarni barqarorligi va aholining himoyalanganligi asosan 
muhandislik himoya ko’rsatkichi, ya’ni himoya inshootlar bilan ta’minlanganlik va tayorgarlik 
darajasi (SQ va M-11-11-77), hayotni ta’minlash tizimi bilan ta’minlanganligi, FV axborot 
ta’minot tizimi bilan ta’minlanganligi va ularni ishonchliligi bilan baholanadi. 
Dehqonchilikda barqarorlikni baholashda mavjud o’simliklarni radiatsiya, kimyoviy 
elementlar va biologik vositalar ta’sirida barqrorligi FVda qoldiq yalpi mahsulot miqdorining 
rejaviy yalpi mahsulot miqdori nisbati bilan baholanadi, ya’ni 
B
o’s
= (Q
YaM
/R
YaM
)*100% , 
B
o’s 
- dehqonchilik tarmog’ida barqarorlik darajasi, % ; 
Q
YaM 
- qoldiq yalpi mahsulot qiymat miqdori, so’m; 
R
YaM 
- rejadagi yalpi mahsulot qiymat miqdori, so’m. 
Qoldiq yalpi mahsulot qiymat miqdori quyidagi formula orqali aniqlaniladi 
Q
YaM 
= R
YaM 
- ( M
tt 
+ M
t
) 
M
tt 
- mahsulotning FV da to’g’ridan–to’g’ri yo’qotilgan qiymat miqdori, 
so’m; 
M
t 
- mahsulotning etishtirish texnologiyasi o’zgarishi hisobidan 
yo’qotilgan qiymat miqdori, so’m. 
Chorvachilikdagi barqarorlik ko’rsatkichlari xuddi o’simlikshinoslik kabi aniqlaniladi. 
Qishloq xo’jaligidagi mashina-traktor parki va yonilg’i-energetik vositalarlarning barqarorligi 
ularning texnik tayyorlik koeffitsiyenti bilan baholanadi, ya’ni : 
K 
TT 
= 1 – K
t 
/ 
K
j, 
K
TT 
- texnik tayyorgarlik koeffitsiyenti; 
K
t 
- texnik vositalarini ta’mirlash va xizmat ko’rsatishda bo’lgan 
kunlar soni ; 
K
j 
- texnik vositalarning ob’ektda bo’lgan jami kunlar soni. 
Mashina–traktor parkidan foydalanish koeffitsiyenti quyidagi formula orqali aniqlaniladi 
K
f 
= K
i 
/ 
K
j, 
K
f 
- mashina –traktor parkidan foydalanish koeffitsiyenti; 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

K
i 
- texnik vositalarini ob’ektda ishlagan kunlar soni ; 
K
j 
- texnik vositalarning ob’ektda bo’lgan jami kunlar soni. 
Boshqa sohadagi barqarorlik ko’rsatgichlari ham yuqorida keltirilgan mantiqdan kelib 
chiqqan holda aniqlaniladi va baholanadi. 
Nazorat uchun savollar. 
1. Barqarorlik deganda nimani tushunasiz? 
180 
2. Favqulodda vaziyatlarda chorvachilik va dehqonchilik 
3. ishlab chiqarishda barqrorlik ko’rsatgichlari nimadan tashkil topadi? 
4. Tuproq unumdorligi va iqlimning barqarorlikka ta’siri 
5. Favqulodda vaziyatlar vujudga kelishidan oldin barqarorlikni oshirish uchun amalga 
oshiriladigan ishlar nimadan iborat? 
6. Favqulodda vaziyatlarda barqarorlikni oshirish vositalari nima? 
7. Barqarorlikni oshirishning asosiy usullarini tushuntirib bering. 
8. Barqarorlikni baholash nima uchun va qachon o’tkaziladi. 
9. Dezinfektsiya, dezaktivatsiyalash, degazatsiyalashning barqarorlikka ta’siri nimadna iborat? 
10. Barqarorlik koeffitsiyenti deganda nimani tushunasiz va u qanday hisoblanadi? 
181