Hazrati Alisher Navoiy so’zni shunday ta’riflaydi

Ikki narsa og’irdir ko’nglimga asti,
Ikki narsa uchun yo’q menda toqat:
Biri dushmanimning shodon qahqahasi
Biri do’st ko’zida yaltillagan yosh.
She’rdan ta’sirlangan G’afur G’ulom o’rnidan turib ketib: “Miltillagan” de, joyiga tushadi”, deydi.”¹
Darvoqye, she’rni G’afur G’ulom aytgandek “yaltillagan” so’zini “miltillagan” so’zi bilan almashtirib o’qisangiz, so’z o’z o’rniga tushganiga, nozik jilolanayotganiga shohid bo’lasiz.
Do’st ko’zidagi yosh yaltillganda-uning ahvoli nochorligi, og’irligini bildirmaydi, balki – uning “ahvoli yaxshiligini, nur taratayotganini bildiradi. “Yosh miltillganda” esa – uning ahvoli chatoqligini, og’ir azobda ekanligini, pirpirab arang yonib turganini bildiradi. Ana shundagina ma’no va mantiq o’zaro bog’lanadi, “do’stning yoshi” poetiklashadi, she’r – asarga aylanadi. Va kichkina bir aybini” ham yo’qotib, u yashashga, yaratishga kirishadi:


Ikki narsa og’irdir ko’nglimga asti,
Ikki narsa uchun yo’q menda bardosh:
Biri – dushmanimning shodon qahqahasi
Biri – do’st ko’zida miltillgan yosh.¹

E’tibor qilgan bo’lsangiz, asarning birinchi variantidagi “toqat” so’zi, keyingi variantida “bardosh” so’ziga almashtirilgan. Bu ham bejiz emas. Agar o’zbek tilining izohli lug’atini varaqlasak, toqat – “arabcha so’z bo’lib, chidam, to’zim”; bardosh – “forscha-tojikcha so’z bo’lib, chidam, sabr, toqat, matonat, to’zim” ma’nolarini berishini, bilib olamiz. Biroq “toqat” bilan “yosh” qofiyadosh emas, “bardosh” bilan “yosh” qofiyadoshdir, shoirning ustaligi shundaki, bu o’rinda ham kerakli so’zni topa olgan, qofiyadagi aybni yo’qotgan va asarning emosionalligini, musiqiyligini, ana endi, busbutunligini ta’minlagan.

4. Badiiy tilning obrazliligidan tug’iladigan muhim xususiyatlardan yana biri - ma’nodorligi (aforizm) va qisqaligi (lakonizm)dir. Badiiy asar maqsadi(mohiyati)ni ochishga xizmat qilmaydigan bironta so’z ishlatilmagan, qisqa gapirib, ko’p ma’no anglatgan san’atkor doimo yutgan. Ularning tushunchasida so’zni tejash zarni tejashdan qimmatlidir; adabiy laqmalik, ko’p so’zlilik – paxtavon miltiqqa o’xshaydi, tovushi bor-u o’qi yo’q. Bekorchi shovqin hisobiga asardagi maqsadni, uning badiiyligini yo’qqa chiqaradi.
Jumladan, Farhod Musajonovning “Dushanba, nonushtadan so’ng” qissasida (T., 1976) o’qiymiz: “... bu ko’zoynak taqqan, pakanagina, qo’lida o’rtacha sandiqdek keladigan ulkan papka ko’tarib olgan bir shaxs edi”(67-bet). Avvalo, papka sandiqqa o’xshaydimi yoki portfel deyilmoqchimi? Shubha tug’ilishi tabiiy: yozuvchi sandiqni ko’rganmikin? “O’rtacha sandiqdek” keladigan papka(portfel) bo’lishi tasavvurga sig’adigan gap emas. “O’rtacha sandiqdek keladigan ulkan papka” birikmasida kuchli mantiqiy nomutanosib borligi ham sezilib turibdi: “o’rtacha” va “ulkan” tushunchalari mutlaqo sig’ishmaydigan, bir-biriga zid tushunchalardir. “Ulkan” so’zining ma’nosi qo’polroq qilib aytganda, “benihoyat katta” degani. U holda kitobxon “ulkan papka” deganda nimani tushunishi kerak?.. Natijada ana shunday “antiqa” o’xshatish paydo bo’lgan. O’xshatishdan maqsad esa tasvirlanayotgan ob’ektni yana ham realroq, obrazliroq, ifodaliroq, ta’sirliroq qilib ko’rsatishdir. Mazkur o’xshatish esa beta’sir” bo’lib qolgan.¹
Yana “... yozuvchi so’zlarni siqilgan mushtday ixcham ishlatish uchun va boshqalar tomonidan qattiq siqishtirilgan so’zlarni yoziltirib yuborish, ularda yashiringan, davr vazifalariga qarama-qarshi bo’lgan, umri tugagan narsalarni fosh bo’ladigan darajada yoziltirib yuborish uchun maqollarni o’rganish zarur”(M.Gorkiy, Adabiyot to’g’risida, 98-bet).
Xullas, badiiy asar tili go’zal bo’lishi kerak, chunki san’atkorning vazifasi go’zallik yaratishdir. Buning uchun tasvir etilayotgan xulq, manzara, holat so’z tufayli kitobxonning ko’z oldida aniq (ushlab ko’radigan darajada) va yorqin (bironta xira qiladigan chiziq bo’lmasligi), borlig’icha namoyon bo’lishi lozim. Badiiy asar tili – muallif nutqi va personajlar nutqi deb nomlanadigan bir-biri bilan murakab bog’lanishda bo’lgan ikkita katta qismdan iborat.
1. Muallif nutqi. Muallif barcha asarlarining hikoyachisi bo’lganligi sabab, u “qo’mondonlik” vazifasini bajaradi: har bir personajning o’rnini, o’y kechinmalarini, fikr-mulohazalarini, harakatlantiruvchi muhitning shart-sharoitlarini, muomala – munosabatlarini ta’rif-tavsiflash, ko’rsatish orqali - hammasini bir maqsadga – asarda ifodalanayotgan fikr – g’oyani ro’yobga chiqarish uchun harakatga keltiradi. Bu harakatning zarur ikir-chikirlarigacha tasvirlaydi. Ularni bir-biriga mustahkam qilib bog’laydi. Go’yo qildan arqon to’qiydi. Va “arqon”ning qanday to’qilganini kitobxonga tushuntirib boradi. Ayni paytda, tasvirlanayogan hamma narsa (obraz, muhit, tafsilot, detal)ga munosabatini bilvosita bildiradi. hatto, G’aybullo as-Salom aytganlaridek “Bir atirning o’zi har xil odamda har xil hid taratadi”.
Bitta misolga, “O’tgan kunlar”dagi “Qudalarni kutib olish” bobidagi bir lavhaga diqqat qilaylik: “hasanali yo’lakka qarab imladi... Qip-qizarg’an holda Kumush ko’rindi: paranjisi qo’lida, qora atlas ko’ynak egnida, zangor latta mursak ustida, oq shohi ro’mol boshida. Shahlo ko’zlari kulumsirashga yaqin holda, uyatlik edilar.
hasanali tanitti:

• 
  Mana bu kishi qayin onangiz – bekoyim bo’ladilar.
  

Kumush salom berdi va qo’lidag’i paranjisini yerga tashladi, yugurib kelib o’zini o’zbek oyimning quchog’iga oldi. O’zbek oyim ham uni mahkam siqib, quchaqlab olg’an, yuzidan shap-shap o’pib, aylanib, o’rgular va tikilib-tikilib nima uchundir yig’lar edi”(311-bet).
Ushbu lavhadagi hasanalining “Mana bu kishi qayinonangiz bek oyim bo’ladilar” gapidan tashqari hammasi yozuvchining nutqidir. Yozuvchi Kumush va O’zbekoyimning ko’rinishidan boshlab to ularning holatlarigacha, holatlaridan hatti-harakatlarigacha, harakatlaridan ichki ruhiy kechinmalarigacha xarakterlaydi. Bu nutq aniq, tiniq, yorqin, bo’yoqdor, jonli bo’lgani sabab, ochiq aytilmagan ko’p gaplarni ham ilg’aydi, sezadi. Chuqurroq tahlil etsa uning mohiyatiga ham yetadi.
Kitobxon “Shahlo ko’zlari kulumsirashga yaqin holda uyatlik Kumushning” salom berishini, qo’lidagi paranjisini yerga tashlab, shoshib yoki yurib emas, balki yugurib kelib O’zbekoyimning quchog’iga kirib ketishi – behad sog’ingan, bu uchrashuvni intiqib kutgan yaqin odamning samimiyatiga teng, balki undan ham zo’rroq odamiylik nuri bor edi. Bu nur Kumushni ko’rmasdan, unga adolatsizlik qilgan, sodda dil, “dumbul tabiatli O’zbek oyimni birdan o’ziga keltiradi: U qilmishlariga pushaymon bo’ladi, Kumushning samimiyligidan unda ham odamiylik uyg’onadi. (Buni yozuvchi “nima uchundir” deydi xolos) Kumushni mahkam quchoqlab emas, “mahkam siqib quchoqlab” oladi, yuzidan shap-shap “tinimsiz” o’padi, aylanayin, o’rgilayin deya, ko’z yosh to’kmaydi, balki, “tikilib-tikilib yig’laydi”. Shuning uchun ham bu lavhani qayta-qayta o’qigan yirik san’atkor Odil Yoqubov deydi: “Bir kitobxon sifatida buni men ham sezaman va beixtiyor ko’zimga yosh olaman... Yozuvchining mahorati deb, o’z qahramonining dilini bilishi deb – mana buni aytadilarh..”
Mana shu misolning o’zidanoq ko’rinadiki, avtor nutqi badiiy asar qurilishida asosiy o’rinni egallaydi. U doimo adabiy til normalari asosida ish ko’radi, vulgarizm, varvarizm, jargonizm, sheva so’zlarga o’xshash leksik boyliklardan uzoqda bo’ladi. Faqatgina bir holatda, voqea yozuvchining nutqi bilan emas, balki hikoyachi nutqi orqali (“Shum bola”, “Mening o’g’rigina bolam”- G’.G’ulom, “Davr mening taqdirimda” - A.Muxtor) olib borilganda istisno bo’lishi mumkin. Unda hikoyachining yoshi, jinsi, saviyasi, ma’naviyati, madaniyati, shevasi, kasbi-kori aks etishi tabiiydir.
2. Personaj nutqi. Badiiy asarda turli-tuman personajlar qatnashar ekan, albatta, ularning har biriga xos nutq ham yaratilishi kerak. Bu nutq tipikligi va individualligi, obrazliligi bilan har bir shaxsning dunyoqarashini, tajribasini, xulq-atvorini, ma’naviyatini, salohiyatini, boring-chi, butun borlig’ini mubolag’ali va ishonchli qilib ochib berishi-ko’rsatishi lozim. Chunki har bir odamning nutqida uning bo’yi-basti(ruhiy kayfiyati, his-tuyg’ulari ham) aks etadi, shuning uchun ham so’z-xarakter ko’zgusi sanaladi. Personaj nutqi dialog va monolog vositasida voqye bo’ladi.
Dialog(lat.dialogos-ikki kishi o’rtasidagi so’zlashuv) – ikki yoki undan ortiq personajlar o’rtasidagi nutq shaklidir. U asarda har bir qahramonning xarakterini, ruhiyatini, o’y-orzularini ifodalaydi, o’zining jo’shqinligi, ma’nodorligi qisqaligi va ixchamligi bilan diqqatni jalb etadi:

• 
  Siz... qochqoqsiz, - dedi
  
• 
  Siz...
  
• 
  Men?
  
• 
  Siz quvloqsiz.
  

- Ajab qilaman, dedi Kumush va shapalog’i bilan erining yuziga sekingina urib qo’ydi.

• 
  Bu yoqqa ham...
  
• 
  U yoqqa Zaynab ursin.
  
• 
  Zaynabni... urishga haqqi yo’q.
  

Kumushning ko’zida haligacha ko’rinmagan bir shodlik o’ynaydi:

• 
  To’g’ri aytasizmi?
  
• 
  To’g’ri aytamanh
  

- Mana bo’lmasa, - dedi Kumush. Otabekning ikkinchi yuzini silagandek qilib qo’ydi. Yana kulumsirashib, termulishib qoldilar... (322-bet).
Ushbu dialog qa’rida qahramonlarning shu paytgacha tortgan iztiroblariyu azoblari, ahdu paymonlarga sodiqliklari, sevgi-muhabbat tuyg’usining hayajoni judayam qabariqli va qisqa tarzda, dilbar ko’rinishda ifodasini topgan. Shuning bir qirrasini ko’raylik: Kumush “U yoqqa Zaynab ursin” deganida, Otabek “Zaynabning... urishka haqqi yo’q” javobini aytadi. Bu bilan Kumush muhabbatiga hamon oshnoligini, o’sha bilan yashayotganini, uni hyech vaqt unutmaganini, Zaynabga nisbatan “tirik haykal”ligini... bildiradi, xarakterining sobitligini isbotlaydi, qalbidagi hokim tuyg’uning haroratini uzatadi.
ha, badiiy dialog holatni, o’y-xayolni talqin qilmog’i - uning ochiq mazmunidan yashirin mohiyati sari borishga kitobxonni “majbur” qilishi – bosh talabdir.