Ha'z qq tili. Leksikologiya

Metafora. So`z ma`nisinin` metaforalıq jol menen awısıwı – sol so`zdin` 
ma`nisinin` uqsaslıg`ına negizlengen boladı. Mısalı, ko`z o`zin alayıq. Tilimizde 
usı so`zdin` ma`nisine eliklep awısqan ko`p g`ana so`zler, so`z dizbekleri 
ushırasadı. Adamnın` ko`zi, iynenin` ko`zi. Istin` ko`zin bilsen` – utasan`. 
Miynettin` ko`zin tapqan, baxıttın` o`zin tabadı (naqıl) ha`m t.b. Usınday 
belgilerinin` uqsaslıg`ına qaray otırıp so`z ma`nisinin` awısıp qollanılıwı metafora 
dep ataladı. 
Metanimiya
2
- (so`z ma`nisinin` metanimiyalıq o`zgeriwi) – tilimizde ayırım 
zat, yamasa qubılıs atamaları ekinshi bir atamaları menen qollanıladı ha`m sol 
atamadan basqa ekinshi tu`sinik payda boladı. Mısalı, Tilewbergen, Ibrayım, 
tolqınlattı janımdı: olardı oqıp ha`r dayım, kewlime yosh ag`ıldı (T.Qabulov) 
degen mısalda biz Tilewbergen, ya Ibrayım degen ma`nini emes, al olardın` 
do`retpeleri, qosıqları degen ma`nini tu`sinemiz. Bul jerde so`z o`z ma`nisinin` 
pu`tkilley o`zgergenin ko`remiz. Usınday ayırım zat, yamasa bir qubılıs 
atamalarının` ma`ni menen o`z-ara baylanısının` tiykarında basqasha at penen 
berilip, sonnan taza ma`nili tu`siniktin` payda bolıw jolı metanimiya dep ataladı. 
Sinekdoxa
3
. Sinekdoxa so`zdi awısqan ma`nide qollanıwdın` bir tu`ri. 
Tilimizde ko`pshilik orında bir na`rsenin` bir bo`legin aytıw arqalı-aq, sol 
na`rsenin` pu`tin o`zin tu`siniwge mu`mkinshilik bolatug`ın jag`daylar boladı. 
A`lbette, bul tilimizdin` kemshiligin ko`rsetpeydi. Qayta tilimizdegi so`zlerdin` 
o`tkirligin, ten`ewlerdi, astarlı tu`siniklerdi keltirip shıg`aradı. Mısalı, Jigitlik 
ha`seri urg`an murınnın`, keminde bir batpan samalı bolar (I.Yusupov). Bunda 
ga`p murın haqqında, yamasa murıng`a samaldın` ta`siri haqqında bolıp turg`an 
joq. Al erjetken, ka`malg`a kelgen jas jigit haqqında degen tu`sinik payda bolıp tur. 
Qanday bolmasın pu`tin na`rsenin` bir bo`legin (yamasa kerisinshe) aytıw arqalı 
sol pu`tin na`rseni (zattı, qubılıstı) tu`sindiretug`ın awısqan ma`nini payda 
etetug`ın so`z, ya so`z dizbegi sinekdoxa delinedi. Mısalı, Bir basın` ekew bolıptı, 
qutlı bolsın, inim, - dedi Ayjan (Erkin Qaraqalpaqstan). 
Sinekdoxanın` tiykarg`ı belgileri pu`tin na`rsenin` ornına bir bo`legin, ko`p 
na`rsenin` ornına jeke birewin, ulıwma na`rsenin` ornına jekeni almastırıp 
qollanılıwı boladı. (Bul jag`day kerisinshe de qollanılıwı mu`mkin). Mısalı: 
Qarayg`an qara ko`zler siltidey tındı. 
So`z ma`nisinin` ken`eyiwi 
Ja`miyet rawajlanıwının` barısında til de jetilisip, rawajlanıp otıradı. 
Ja`miyet o`mirindegi jan`alıqlar en` aldı menen tildin` so`zlik quramına jan`alıq, 
o`zgerisler kirgizedi. 
2
Ìåòîíèìèÿ 
–
ãðåêøå 
mnulateem
c5çèíåí àë
ı
í2àí áîë
ı
ï, áèçè4øå àò
ı
í 5çãåðòè7, áàñ3àøà àòà7 
äåãåí ì1íèíè à4ëàòàä
ı
. 
3
Ñèíåêäîõà 
–
ãðåêòè4 
cunekdoche
ñ5çèíåí àë
ı
í2àí, áèçè4øå áèðãå, áèðèíåí-áèðèí ò6ñèíè7 
äåãåí ì1íèíè áèëäèðåäè. 

---

Qaraqalpaqstannın` ma`deniyatı, ekonomikası menen awıl xojalıg`ı, xalıq 
xojalıg`ının`, ilim, ko`rkem o`nerinin` ken`nen o`siwi tildin` so`zlik quramının` 
jan`a so`zler menen tolısıwına alıp keldi. 
Jan`a so`zlerdin` payda bolıwı, jasalıwı bar so`zlerdin` ma`nilerinin` 
rawajlanıwı, ken`eyiwi, ja`miyetlik o`mirdin` o`zgerislerine, o`ndiristin`, 
ma`deniyattın` rawajlanıwına, jan`a tu`siniklerdin` payda bolıwına baylanıslı. 
Jan`a ma`ni jaqtan bar bolmaydı. Onın` payda bolıwına tildegi bar so`zlik 
materiallar tiykar boladı. Onın` ishinde tiykarg`ı so`zlik qorg`a kiretug`ın so`zler 
ayrıqsha orın aladı. 
Bir jag`ınan jan`a ma`ni jasaw tildegi bar materialdın` (so`zdin`) tiykarında 
bolsa, ekinshi jag`ınan, sol jan`a ma`nini ko`rsetip za`ru`rligi sol so`zdin` 
ma`nisinin` rawajlanıwına, sol so`zden jan`a so`z jasawg`a sebepker boladı. Sırtqı 
ja`miyetlik jag`day jan`a ma`ninin` payda bolıwına stimul bolsa, ol tilimizdin` 
ishik mu`mkinshilikleri arqalı qa`liplesip, jarıqqa shıg`adı. So`z ma`nisinin` 
ken`eyiwinin`, o`zgeriwinin` baslı bir sebebi sol so`z bildiretug`ın tu`siniktin` 
o`zgeriwinde dep tanıw kerek. Usıdan sırtqı jag`dayg`a baylanıslı so`z ma`nisinin` 
ken`eyiwi kelip shıg`adı. Biraq so`z ma`nisinin` ken`eyiwine sırtqı ja`miyetlik 
jag`day tiykarg`ı sha`rt bolıp ta`sir etken menen «… tillin` rawajlanıwdın` bag`ıtın, 
sıpatın belgileytug`ın tiykarında tildin` tutas bir neshe zamanlardın` jemisi retinde 
qurılısına ta`n ishki bag`ıtları menen nızamlıqları bolıp tabıladı» (3:4). 
Bıl sırtqı sebepke baylanıslı tilde so`z ma`nisinin` o`zgeriwi, sol tillerdin` 
o`zinin` ishki sistemasına baylanıslı ko`rinedi. Olay bolsa, bul protsess tu`bir, 
do`rendi so`zlerdin`, so`z dizbeklerinin`, geybir qosımtalardın` da ma`nilerinin`, 
xızmetlerinin` o`zgeriwinen, ken`eyiwinen ko`riniwi mu`mkin: 
Adam qıyalında jasaytug`ın u`sh ma`mleket bar: birewi Aqıl ma`mleketi, 
ekinshisi – Baylıq ma`mleketi, u`shinshisi – a`rman ma`mleketi. Tilekke qarsı, 
ha`r bir insan usı u`sh ma`mlekettin` de azamatı bolg`ısı keledi. Biraq, bunday