Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

 
 
КАRTOSHKA KLONLARINING KARTOSHKA X-VIRUSIGA CHIDAMLILIGINI 
BAHOLASH 
Fayziyev V.B., Qodirova Z.N
1
., Vahobov A.H
2
.
1
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti, O‗zMU
2
 
 
Bugungi kungacha kartoshka o‗simligini 20 dan ortiq viruslar kasallantirishi haqidagi 
ma‘lumotlar keltirilgan bo‗lsa, so‗ngi yillarda bu o‗simlikni kasallantruvchi 40 dan ortiq viruslar 
aniqlangan [Гнутова, 2004; Анасимов, 2009]. Bu viruslarning har biri o‗simliklar nav xususiyatlari, 
iqlim sharoiti, virus shtammlaridan kelib chiqqan holda bir-birdan farqlanuvchi alomatlarni keltirib 
chiqaradi va hosildorlikni turli darajada pasytirib, qishloq xo‗jaligiga katta zarar keltiradi [Ваҳобов, 
2004; Эргашев, 2005]. Ana shunday patogen viruslardan biri bo‗lgan kartoshkaning X-virusi (KXV) 
ko‗pgina hollarda kasallik alomatlarini namoyon qilmasdan, yillar davomida mahsulot sifatini 
pasayishiga sabab bo‗ladi [Дьяконов, 2005; Анасимов, 2009]. Bunday fitopatogen viruslarga qarshi 
kurash choralarini ishlab chiqishning eng samarali usullaridan biri bu, virusga chidamli nav va 
namuanalarni aniqlash va ular asosida chidamli navlar yaratish hisoblanadi [Егизбаева, 2008]. Bunday 
navlar infeksion fonda o‗stirilgan o‗simliklarning viruslar bilan kasallanish darajasiga qarab aniqlanadi 
va immun - kasallanish darajasi 0%, amaliy chidamli kasallanish darajasi 10%, kuchsiz kasallanuvchi -
kasallanish darajasi 25%, o‗rtacha kasallanuvchi – kasallanish darajasi 50%, chidamsiz – kasallanish 
darajasi 50% dan yuqori bo‗lgan guruhlarga bo‗linadi [Ваҳобов, 2004; Agindotan, 2007]. Shuning 
uchun ushbu ishda kartoshka konlarining KXV bilan kasallanish darajasiga asosan ularning virusga 
chidamlilik darajasi baholandi.
Buning uchun O‗zbekiston sabzavot, poliz ekinlari va kartoshkachilik ilmiy tadqiqot instituti 
(O‗zSPE va KITI) tajriba dalasida ekilayotgan 20 ta klonlarning har biridan 5 tadan o‗simlikdan 
alohida-alohida namuna olinib, laboratoriya sharoitida immunoferment analizi usuli (IFA) yordamida 
tekshirib chiqildi va ularning kasallanish darajasi аsosida chidamlilik guruhlari aniqlandi. Olingan 
natijalar jadvalda keltirilgan (jadval).

---

266 
Jadval 
Kartoshka klonlarining KXV bilan kasallanish darajasini IFA usuli yordamida aniqlash 
№ 
Klonlar
Tekshirilgan o‗simliklar tartib raqami 
Ka
sa
ll
anis
h
da
ra
jasi
, 
%
Klonlarning 
chidamlilik 
guruhi 
1 
2 
3 
4 
5 
Reaksiya ko‗rsatkichlari 
1 
K-1 
- 
- 
- 
+ 
+ 
40 
O‗K* 
2 
K-2 
- 
- 
- 
+ 
+++ 
40 
O‗K 
3 
K-3 
++++ 
- 
- 
- 
- 
20 
KK** 
4 
K-4 
- 
+ 
- 
- 
- 
20 
KK 
5 
K-5 
- 
- 
- 
+ 
- 
20 
KK 
6 
K-6 
- 
+ 
+ 
+ 
- 
60 
CHS*** 
7 
K-7 
+ 
+ 
- 
+ 
+ 
80 
CHS 
8 
K-8 
- 
++ 
- 
- 
- 
20 
KK 
9 
K-9 
- 
- 
- 
+ 
- 
20 
KK 
10 
K-10 
- 
+ 
- 
+ 
50 
O‗K 
11 
K-11 
- 
+ 
++++ 
- 
++ 
60 
CHS 
12 
K-12 
++ 
- 
+ 
- 
+ 
60 
CHS 
13 
K-13 
- 
+ 
+ 
+ 
- 
60 
CHS 
14 
K-14 
+ 
++ 
++ 
++ 
100 
CHS 
15 
K-15 
+++ 
- 
- 
+ 
50 
O‗K 
16 
K-16 
+ 
- 
+ 
- 
+++ 
60 
CHS 
17 
K-17 
- 
+ 
++ 
- 
++ 
60 
CHS 
18 
K-18 
+++ 
- 
+ 
- 
50 
O‗K 
19 
K-19 
+ 
+ 
- 
66,6 
CHS 
20 
K-20 
+++ 
- 
+ 
+ 
+ 
80 
CHS 
Izoh: Jadvaldagi -*- shu tartib raqamdagi o‗simlik tekshirilmaganligini; klonlarning chidamlilik 
guruhlaridagi O‗K*- o‗rtacha kasallanuvchi, KK**-kuchsiz kasallanuvchi, CHS***-chidamsiz 
guruhga mansubligini anglatadi. 
Jadvaldan ko‗rinib turibdiki, klonlarning virus bilan kasallanish darajasining eng quyi darajasi 
K-3, K-4, K-5 kabi bir qator klonlarda 20% ni, K-1, K-2, K-10 kabi klonlarda 40% ni, K-6, K-7, K-11 
kabi o‗ndan ortiq klonlarda esa kasallanish darajasining juda yuqori, ya‘ni 50-100% gacha ekanligi 
aniqlandi. Yuqorida o‗tkazilgan tekshirishlar asosida klonlardan K-3, K-4, K-5, K-8, K-9 kabilar 
kuchsiz kasallanuvchi (25% gacha) guruhga, K-1, K-2, K-10, K-15, K-18 kabi klonlar esa KXV bilan 
o‗rtacha kasallanuvchi guruhga, K-6, K-7, K-11, K-12 kabi klonlar esa virus bilan juda kuchli (50% 
dan yuqori) kasallanuvchi guruhga mansubligi aniqlandi (jadval). 
Foiz hisobida ko‗rsatadigan bo‗lsak, birinchi (immun) va ikkinchi (amaliy chidamli) guruhga 
mansub bo‗lgan klonlar umuman uchramadi. Virus bilan kuchsiz kasallanuvchi (25%) va o‗rtacha 
kasallanuvchi klonlarga ularning 25% mansubligi, qolgan 50% klon esa bu virusga chidamsiz ekanligi 
tekshirishlar natijasida aniqlandi.
Olingan natijalar asosida quyidagicha xulosa qilish mumkin: demak, tekshirilgan klonlardan 
virusga chidamli immun bo‗lgan klonlar umuman aniqlanmadi, ammo, K-3, K-4, K-5, K-8, K-9 kabi 
kuchsiz kasallanuvchi klonlardan kelajakda seleksionerlar yangi navlar olishda foydalansa, samarali 
natijalarga erishiladi.