70
–
Юқорида номлари келтирилган ноѐб қуш турлари қатъий ҳимояга муҳтож бўлиб,
уларнинг биологик ва экологик хусусиятларини чуқурроқ ўрганиш, илмий асосланган муҳофаза
чораларини ишлаб чиқиш энг муҳим вазифаларимиздан биридир.
Адабиѐтлар
1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Тошкент. Ўзбекистон. 2015.
2. Ўзбекистон Республикаси Қизил китоби. 2-том. Тошкент. ―Чинор ENK‖, 2009.
3. Бекмуродов А.С. Сурхондарѐнинг ноѐб ҳайвонлари. Тошкент. ―Ниҳол‖ нашриѐти. 2018
йил. 88 б.
4. Холиқов Т.Ш. Редкие позвоночные животные Сурханского государственного
заповедника (численность и распространения) // Матер. респ. научн.-конф. по теме
―Актуальные проблемы изучения и сохранения животного мира Узбекистана‖. Ташкент. 2011.
С. 42-43.
ТЕРМИЗ ШАҲРИ ШАРОИТИДА ИҚЛИМЛАШТИРИЛГАН МАНЗАРАЛИ
ДАРАХТЛАРНИНГ БИОЭКОЛОГИЯСИ
Бобокелдиева Л.А.
Термиз давлат университети
Атроф муҳитни ҳимоя қилиш, ўсимлик ресурсларидан оқилона фойдаланиш, шаҳарлар ва
бошқа аҳоли яшайдиган манзилларни кўкаламзорлаштириш ҳамиша башарият олдидаги
долзарб вазифалардан бири бўлган ва шундай бўлиб келмоқда. Манзарали ўсимликлар инсонга
яхши кайфият ва кўтаринки руҳ бағишлашидан ташқари, атроф муҳит ҳавосини тозалашда,
шовқинни ва ѐзнинг жазирамасида ҳароратни пасайтиришда, уни намлаб туришда бошқа
воситалар билан алмаштириб бўлмайдиган даражада катта аҳамиятга эга [1]. Жанубий
Ўзбекистонда ҳарорат жуда юқори даражага (+50) кўтарилиши, ҳаво нисбий намлигининг
кескин пасайиши (10% гача), атрофдаги аҳоли яшайдиган манзилларда чанг тўзонларнинг тез-
тез такрорланиб туриши бу ҳудудда дарахт ўстирмасдан яшаш қийинлигини кўрсатмоқда.
Ҳудудда шаҳарларни кўкаламзорлаштиришда ишлатилаѐтган дарахтлар ассортиментини
камлигидан ташқари, чинор ва қайрағоч сингари дарахтлар оғир экологик шароит таъсирида 15-
20 йилда қариб ва касалликка чалиниб яроқсиз ҳолга келиб қолмоқда. Бу эса манзарали
ҳусусиятлари юқори бўлган, экиб ўстиришда қийинчилик туғдирмайдиган ва тез ўсиши
туфайли қисқа муддатда натижа кўрсатадиган янги дарахтларни жорий қилишни талаб
қилмоқда [2].
Шундай дарахтлар жумласига мелия, эман, оддий қарағай, заранг, шумтол, Япон
софораси, маклюра ва бошқалар киради. Манзараси ва ѐғочидан ташқари, улар гуллаган даврда
кўплаб асалариларни жалб қилади, шунингдек, уларнинг пўстлоғида маргозин алколоиди,
уруғининг таркибида 0,5% ли аччиқ маргоспикрин моддаси бўлган 40-60% ѐғи, барги таркибида
пиптин-мелиацин олинадиган моддаларнинг бўлиши билан қимматли дориворлик ҳусусиятига
эга.
Фенологик кузатишлар интродукция қилинган ўсимликларни ўрганишда энг қулай ва
самарали методлардан биридир. Фенологик кузатишлар нафақат турли фазаларнинг ўтиш
муддатларини
белгилашда,
балки
ўсимликларнинг
чидамлилиги,
маҳсулдориги,
манзараралилиги, шунингдек, улардаги ҳаѐтий жараѐнларнинг маромини аниқлашда муҳим
аҳамиятга эга. Фенологик кузатишлар натижасига кўра, Термиз шахри шароитида
Меlia
azedarach
ва
Меlia toosendan,Sophora Japonica, Catalpa Seop, Acer ginnal, Maclura aurantiaca,
Albizzia julibrissin
ларнинг февралда куртаклар уйғониши ва ўсиши бошланди. Март, апрел ва
май ойи бошида ғунчалаш кузатилди. Май ойи ўртасида гуллаш, июнь ойининг охиригача
уруғларнинг пишиб етилиши аниқланди. Қиш мавсумидаги манфий хароратнинг таъсири
натижасида баргларнинг тўкилиши кузатилди хамда ўсимлик қишқи тиним даврига ўтди .
Ўсимликлар интродукциясининг муваффақияти ундаги белгилар йиғиндиси билан
баҳоланиб, улардан энг муҳими ўсимликнинг катта (онтогенетик) ва кичик (мавсумий) ҳаѐт
71
циклларининг ўтишини тўлиқлиги бўлиб ҳисобланади, унга ўсимлик габитусининг сақланиб
қолиши хос бўлади.
Cupressus sempervirens, Biota orientalis, Picea schrenkiana, Junipeus virginia, Меlia
azedarach
ва
Меlia toosendan, Sophora Japonica, Catalpa Seop, Acer ginnal, Maclura aurantiaca,
Albizzia julibrissin, Quercus castanaeifolia
ларнинг интродукция натижаларини таҳлил қилиш
учун 6 кўрсаткичли баҳолашдан фойдаланилди. Турни баҳолаш 100 балли шкала орқали амалга
оширилди. 20-39 - гача бўлган баллар йиғиндиси истиқболсиз, 40-59- кам истиқболли, 60-79 –
истиқболли ва 80-100 – жуда истиқболли деб ҳисобланди.
Do'stlaringiz bilan baham: 
