Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

 
ATMOSFERA HAVOSIGA TARQALAYOTGAN GAZLARNING O„SIMLIKLAR VA 
HAYVONOT DUNYOSIGA TA‟SIRI 
 
Karimova F.B
1
., Ravshanov R.B
2
., Quvatova M
3
Qarshi transport kolleji
1, 
Beshkent qishloq xo‗jalik kolleji
2
, Kitob tumani 18-maktab 
o‗qituvchisi
3 
 
Mamalakatimiz kimyo sanoati uchun zarur bo‗lgan xom ashyolar - tabiiy gaz, neft, toshko‗mir, 
mineral rudalar ko‗pligi ilmiy izlanishlar olib borish uchun yangidan yangi kimyoviy moddalarni 
yaratishga va kerakli mahalliy xom ashyolar zaxirasidan foydalanish imkoniyatlarini beradi. Kimyogar 
olimlar o‗simliklar va hayvonot dunyosining zahiralaridan ekologik toza, yuqori samarali va kerakli 
kimyoviy moddalar va dori-darmonlar yaratish ustida izlanishlar va atmosferadagi ozon qatlamini 
yemirilishini oldini olish ustida ish olib bormoqdalar.
Kelajakda kimyo fani va sanoati oldida olamshumul yangiliklar yaratish turibdi. Yangi utsuvor 
yo‗nalishlardan biri nanotexnologiya usullaridan foydalanish orqali yangi materiallar yaratishdir. Bu 
jarayonda alohida atomlar bilan ishlash texnologiyalari nazarda tutiladi. Ana shu texnologiyalardan 
foydalanib atrof muhitga zarari kam bo‗lgan mahsulotlarni ishlab chiqish va ularni hayotga tadbiq 
etishdan iborat. 
Inson o‗z xayot faoliyati davomida anorganik moddalardan organik moddalar yarata olmaydi u 

---

324 
tabiatdan organik moddalarni faqat tayyor holda o‗simlik yoki hayvonlardan oladi. Inson uchun kerak 
bo‗ladigan havo toza bo‗lishi kerak. 
Insonni o‗zi hayot faoliyati davrida tabiatning biogen aylanishiga putur yetkazishi mumkin. 
Atrof muhitni sanoat, kimyo korxonalari, insonning hayot faoliyatida hosil bo‗ladigan chiqindilar 
buzadi.Odatda havoda juda kichik qattiq zarrachalar va zaharli gazlar bor. 
Havoga tarqalgan gazlar tarkibida CO
2
, NO
2
va boshqa gazlar bo‗lib, ular suv bilan ta‘sirda 
kislotalar hosil qiladi va yerga yana kislotali yomg‘irlar holida qaytib keladi. Odatda yomg‘ir suvida 
pH 5,6 ga teng bo‗lishi kerak. Lekin ba‘zan atmosferaga chiqindi gazlarning otilishi oqibatida sanoat 
korxonalari yaqinida yomg‘ir suvining pH kiymati 4,3 va xatto 1,5 gacha kamayganligi kuzatilgan. 
Bunday kislotali yomg‘irlar o‗simliklar hayoti va o‗rmonlar uchun zararli. Kislotali yomg‘irlar 
xovuzlar va suv havzalarini to‗ldirganligi uchun ular baliqlar va suv hayvonlariga ancha zarar keltiradi. 
Ayniqsa ichki yonuv dvigatellardan chiqadigan CO (is gazi), azot oksidlari, ozon atmosferani 
ifloslantiradi. Ayniqsa, yoqilg‘iga qo‗shiladigan qo‗rg‘oshinning organik birikmalari(tetraetil
qo‗rg‘oshin) atmosferaga qo‗rg‘oshin galogenidlari holatida tarqaladi. Katta sharlarda qo‗rg‘oshin 
miqdori ruxsat etilgan holatdan minglab marta oshib ketadi. 
Sanoat miqyosida simob, kadmiy kabi zaxarli metallarning ishlatilishi va ulardan okava suv 
orqali atmosferaning buzilishi ko‗p sodir bo‗ladi. 
Atmosferaning va atrof muhitning ifloslanishidan o‗simlik va hayvonlar zararlanishidan 
tashqari insonlarning ham hayoti xavf ostida qoladi. Insonlarda turli kasalliklar kelib chiqishidan 
tashkari u yoki bu geografik joylanishga bog‘liq kasalliklar ham mavjuddir. Ana shu kasalliklar 
endemik kasalliklar deyiladi.
Kimyoviy elementlarning turli xududlarda konsentratsiyasi har xilligi shu tumanlarda o‗ziga 
xos biokimyoviy reaksiyalar ketishini ko‗rsatadi. Masalan,
Boshqiristonda mis ko‗p tarqalgan, Armanistonda molibden, O‗rta Osiyoda yod yetishmasligi, 
O‗zbekisonnig janubiy viloyatlarida atrof muxitni ftor bilan zararlanishi turli o‗ziga xos endemik 
kasalliklarni ko‗payishiga olib keladi.
Yer yuzasida tirik organizmlar faoliyati natijasida turli miqdorda minerallar,tabiiy kimyoviy 
moddalar xosil bo‗ladi. Masalan, suyakli tirik organizmlar atrof - muhitdan kalsiyni ajratib olib o‗z 
tanasiga yig‘adi. Tog‘ jinslari, masalan temir rudasi hosil bo‗lishida mikroorganizmlar faoliyati 
natijasi ekanligi aniqlangan. O‗z navbatida yer qobig‘ining ustki qismida ro‗y berayotgan o‗zgarishlar 
tirik organizm kimyoviy tarkibiga ham ta‘sir qiladi. Yer qobig‘i, tuproq, dengiz suvi, o‗simliklar, 
hayvonlar kimyoviy tarkibini o‗rganish (jadval) shuni ko‗rsatadiki, yer qobig‘i va dengiz suvi 
tarkibidagi barcha kimyoviy elementlar tirik organizmlarda ham uchraydi. Ana shu tirik 
organizmlarda bunday barqarorlikni saqlash uchun ham atmosfera havosini tozaligi nihoyatda katta 
ahamiyatga egadir. Chunki atmosfera havosining ifloslanishi barcha o‗simliklar, hayvonlar va suv 
muhitiga o‗z ta‘sirini o‗tkazmasdan qolmaydi. 
Kimyoviy elementlarni tarqalishi, % hisobida.