Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

1-rasm. Sug„oriladigan o„tloqi saz tuproqlarda biomikroelementlarning 
differensiatsiyalanishi 
Ruh ham mis kabi dehqonchilikda mikroelement tariqasida ko‗p foydalaniladi. Ruhning litosfera 
klarki 8,3∙10
-3
%, tuproq klarki esa 50 mg/kg ni tashkil qiladi. Ruhni 66 ta minerali mavjud bo‗lib, 
kuchsiz ishqoriy muhitli tuproqlarda o‗simliklar tomonidan o‗zlashtirilishi qiyin. Bu kabi, ya‘ni neytral 
va kuchsiz ishqoriy tuproqlar asosan arid iqlim mintaqalarda shakllangan karbonatli tuproqlar 
hisoblanadi. Demak, tadqiqotga tortilgan tuproqlarimiz ham shu guruhga kiradi. Shu bois bo‗lsa kerak 
karbonatli tuproqlarda o‗sayotgan o‗simliklar ruhga doimiy ravishda muhtoj bo‗ladi. 
O‗rganilgan tuproqlarda ruhning miqdorida misga nisbatan keskin farqlar mavjud. Masalan, 
shoxli, arzikli tuproqlarni haydov qatlamida bu farq deyarli 2 barobar ruh foydasiga. Keyingi 
qatlamlarda ham shunga yaqin holatlarni ko‗rish qiyin emas, lekin kesma bo‗ylab tabaqalanishida, 
shoxli, arzikli qatlamdagi akkumulyasiyalanishida, ona jinslardagi miqdorlarda misga o‗xshash 
qonuniyatlar takrorlanadi. 
Molibden kuchsiz ishqoriy va neytral muhitli tuproqlarda Zn, B, Cu ni eslatadi. Tuproqni haydov 
qatlamida uning miqdori 2,11 mg/kg ni tashkil qiladi. Boshqa o‗rganilgan mikroelementlar qatori 
molibdenning ham yuqori konsentratsiyalari tuproqlarning ona jinsiga, sizot suvi bilan kontakt 
zonalarga to‗g‗ri keladi. Molibdenning ham valentligi o‗zgaruvchan shu bois oksidlanish va qaytarilish 
jarayonlarida qatnashadi. Lekin u +4 va +6 valentli holatlarda ham nisbatan kichik va farqi ham kam 
ion radiusiga, ya‘ni Mo
+4 
- 0,68 nm, Mo
+6 
- 0,65 nm kattaliklarga ega, shu bois bular molibdenli 
minerallarda deyarli bir xil miqdorda qatnashadi.
O‗simlik 
tomonidan 
nisbatan 
osonroq 
o‗zlashtiriladi. 
Molibdenni 
o‗rgangan 
mikroelementlarimizdan 
farqi 
bu 
shox-arzikli, 
ya‘ni 
karbonat-gipsli 
baryerlarda 
akkumulyasiyalanmaydi, sababi yuqorida aytganimizdek ion radiuslaridagi farqi hamda nisbatan faol 
ekanligi, oksidlanish va qaytarilish jarayonlarida ham faolroq qatnashishi, molibdenli minerallarni 

---

314 
suvda erishini nisbatan yuqoriligi va boshqalar. 
Keltirilgan, o‗rganilgan mikroelementlar yalpi miqdoriy ko‗rsatkichlariga ko‗ra quyidagicha 
joylashadi: Zn>Mo. Ushbu holatni pedolit qatlamlar misolida ko‗radigan bo‗lsak, ya‘ni 32-55 sm da 
Zn va Mo larni yalpi miqdori boshqa qatlamlarga nisbatan kam ko‗rsatkichlarni tashkil qiladi. 
O‗simlik va hayvonot dunyosi hayotida mikroelementlarni yalpi va harakatchan miqdorlarini roli 
katta hisoblanadi. Mikroelementlarni tuproqdagi harakatchan miqdorlariga qarab o‗simliklarni ushbu 
elementlar bilan ta‘minlanganlik darajasini ko‗rsatuvchi tasniflardan biri bu arid iqlim mintaqasidagi 
sug‗oriladigan karbonatli tuproqlar uchun ishlab chiqilgan tasnif quyidagi ko‗rinishga ega (Kruglova 
Ye.K, Aliyeva M. va b.). 
2-jadval. 
O‗simliklarni mikroelementlar bilan ta‘minlanganlik darajasi, mg/kg 
Ta‘minlanganlik 
Zn 
Mo
x
Yetarli emas 
< 1,5 
< 0,15 
Me‘yorida 
1,5-2,5 
0,15-0,30 
Yuqori 
> 2,5 
0,30-0,50 
To‗yingan provinsiya 
- 
> 0,50 
Mo
x
– Fatyanov A.S, Voykin L.M., Maydenov V.P. (1972) bo‗yicha. 
Yuqoridagi 1-jadvalda keltirilgan, mikroelementlar miqdoriga ko‗ra baholaydigan bo‗lsak, 
tuproqni haydov qatlamlarida Zn elementi bilan me‘yorida, molibden bilan esa to‗yingan provinsiyani 
tashkil qiladi. Tuproq kesmasi bo‗ylab bu holatni ko‗radigan bo‗lsak, katta o‗zgarishlar kuzatilmaydi, 
shoxli, arzikli qatlamlarda ushbu mikroelementlarning miqdorlarini kamayganligi tufayli bu 
qatlamlarni ta‘minlanganlik darajalari bir, ikki darajaga pasaygan. Masalan, molibdenni oladigan 
bo‗lsak, haydov qatlamlarida provinsiya darajada bo‗lsa karbonat-gipsli baryerlarda kam darajada 
ta‘minlangan guruhlarga kiradi. 
Demak, Zn, Mo kabi biomikroelementlar birikmalari shox-arzikli qatlamlarda kam 
akkumulyasiyalanadi va ularning aksariyat qismi quyi qatlamlarga migratsiyalanib, cho‗kib qoladi.