Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

VA ULARNING AHAMIYATI 
Umarova G.A., Raximova G.R., Fayziyev V.B. 
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
 
Qishloq xo`jaligi O`zbekiston iqtisodiyotining muhim tarmog`i hisoblanadi. Bu tarmoq 
mamlakat aholisining oziq-ovqat mahsulotlariga, qayta ishlash sanoati tarmoqlarining esa хom-
ashyoga bo`lgan talabini qondiradi. Oziq-ovqat mahsulotlarining 90% ga yaqini agrar tarmoqda 
tayyorlanadi. Qishloq xo`jaligi respublikamizning iste`mol bozoriga oziq-ovqat mahsulotlari va qayta 
ishlash sanoatiga хom-ashyo yetkazib berish bilan birga, qishloq xo`jaligi mashinasozligi, kimyo 
sanoati kabi bir qator tarmoqlar mahsulotlari uchun kafolatli bozor bo`lib ham hisoblanadi. Qishloq 
xo`jalik ekinlaridan mo`l hosil olish va yetishtirilgan hosilni saqlab qolishdagi asosiy omillardan biri 
zararkunanda, kasallik va begona o`tlardan himoya qilishdir. Insoniyat birgina zararkunandalar tufayli 
har yili: 203,7 mln.t.-don, 228,4 mln.t.-qand lavlagi, 23,8 mln.t-sabzavot, 11,3 mln.t.-meva hosilini 
kam olar ekan [Болтаев, 2013].
Bugungi kunda mamlakatimizda etishtirilayotgan poliz va sabzavot ekinlarini eksport qilishga 
yo‗naltirish va bu mahsulotlar sifatiga ta‘sir ko‘rsatuvchi zararkunanda hashoratlar, turli xil kasalliklar, 
jumladan virusli va boshqa kasalliklarni o‗rganish hamda ularga qarshi kurash choralarini ishlab 
chiqish dolzarb masalalardan biridir. Shuning uchun ushbu ishda mamlakatimizda etishtiriladigan, 
mazasi tilni yoradigan qovun o‗simligini kasallantiruvchi viruslar va bugungi kungacha ushbu sohada 
olib borilgan ishlar haqidagi qisqa nazariy ma‘lumotlar berishga harakat qilingan. 
Qovun - qovoqdoshlar oilasi, bodring turkumiga mansub madaniy poliz ekini bo‗lib, mevasi 
tarkibida 8-20% quruq modda, 18% qand (saxaroza), 0,1-0,7% kletchatka, 0,2-35,2% C, PP 
vitaminlari, fosfat kislota, kaliy, natriy, kaltsiy, magniy, temir, fosfor, oltingugurt va boshqa 
mikroelementlar mavjud bo‗lgan, xalq xo‗jaligi uchun muhim qishloq xo‗jalik ekinlaridan biri 
hisoblanadi. Qovun Yevropada, Osiyoning ko 'pgina rayonlarida, Shimoliy Amerikada yetishtiriladi. 
Markaziy Osiyoda qovun ekiladigan maydoni jihatdan poliz ekinlari orasida 1-o‗rinda turadi. Yovvoyi 
holda Janubiy - G'arbiy Osiyo va Afrikada uchraydi. Madaniy navllarining vatani - Kichik va O'rta 
Osiyo bo‗lib, 2 ming yildan beri ekiladi [5].
Boshqa o‘simliklar singari qovun o‘simligini ham bodring mozaikasi virusi (BMV), tarvuz 
mozaikasi virusi (TarMV) va qisqa ixtisoslashuvi kabi viruslar kasallantirib, hosildorlikni 50% gacha 
pasytiradi [Мирзаахмедов, 1964; Гнутова, 2014]. Mamlakatimizda qovun o‘simligining virusli 
kasalliklari ustida R.Z.Isomuxamedov (1970) ilmiy tadqiqot olib borgan va o‘simlikda mozika 
alomatlarini keltrib chiqaruvchi virus uchrashini aniqlagan va aniqalаngan virus VOM-1 (BOM-1) deb 
nomlagan.
Bu virus bilan kasallangan o'simlikning yosh barglarida yashil-sariq dog‗lar paydo bo‗lib, 

---

136 
barglar jingalaklanib qoladi. Uchdan jingalaklanish kasalligida o'simlikning bo‗g‗im oraliqlarida 
yaqinlashib, barg qo‗ltiqlaridan tik shoxchalar o‗sib chiqadi. Ular shakli o‗zgargan barglar va bir-
biriga yaqin turgan gullar chiqaradi, o‗simlik meva tugmaydi. Kasallik qo'zg'atuvchilari urug, o‗simlik 
qoldig'i va begona o‗tlar hisoblanadi. Bu kasallik o‗simliklarga ularni parvarish qilish davrida kontakt 
yo'li bilan, shuningdek o‗simlik bitlari orqali o'tadi [Исомухамедов, 1970]. Mamalakatimiz iqlim 
sharoitining bu o‘simlikni yetishtirishning qulay ekanligi, shu bilan bir qatorda hasharotlar hamda 
viruslarni saqlovchi yovvoyi o‘simliklarning mavjudligi virusning keng tarqalishiga sabab bo‘lmoqda.
Shuning uchun mamlakatimizda bu o‗simlikni kasallantiruvchi viruslarni o‘rganish va ularga 
qarshi kurash choralarini ishlab chiqish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Shunday ekan ushbu 
ishda qovun o‗simligini kasallantiruvchi viruslar va ularning alomatlari haqida qisqacha ma‘lumotlar 
berishga harakat qilingan. So‗ngi yillarda bu yo‘nalishda ilmiy tadqiqot ishlarining olib 
borilmayotganligi, bizning oldimizga ushbu yo‘nalishda tadqiqotlarni olib borishni zarur ekanligini 
ko‗rsatib berdi. Bu mahsulot sifatini yaxshilash uchun asos bo‗lib xizmat qiladi.