|
Darsning jihozi: Geografiya faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv darsligi.
Darsning tashkiliy qismi:
1. O`quvchilar bilan salomlashish. 2. Navbatchilikni o`tkazish va davomatni aniqlash.
3.Siyosiy daqiqa o`tkazish. 4.O`tilgan mavzuni so`rash baholash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
O'zbekistonning geologik tuzilishi xilma-xil bo'lib, uning hududi, asosan, ikkita katta tektonik tuzilma, ya'ni Tyanshan orogeni tarqalgan yerlar va Turon plitasidan iborat. Respublikamizning Tyanshan orogen qismi har xil katta-kichiklikdagi tektonik tuzilmalardan iborat bo'lib, ulardan eng kattalari Chotqol, Qurama, Turkiston, Zarafshon burmali tuzilmalari hisoblanadi. Turon plitasi ham har xil tektonik tuzilmalardan (ko'tarilmalar va botiqlar) tashkil topgan.O'zbekiston hududining deyarli hamma qismida yangi tektonik harakatlar faol davom etayotganligi natijasida kuchli zilzilalar bo'lib turadi. Ularning kuchi 8 - 10 ballga yetadi. Respublikamiz hududida oldingi asrlarda ham kuchli zilzilalar sodir bo'lganligi tarixiy ma'lumotlardan ma'lum. Jumladan, 1240-yilda Urganchda, 1797-yilda Urgutda, 1818, 1821-yillarda Buxoroda, 1868-yilda Samarqandda kuchli zilzilalar bo'lib o'tganligi tarixiy hujjatlarda qayd qilingan. Orogen va plitali tektonik tuzilmalar gersin va alp tog' paydo bo'lish davrlarida vujudga kelgan. Yer yoriqlari orqali bo'lib turadigan harakatlar ta'sirida mazkur tektonik tuzilmalar har xil balandliklarga ko'tarilgan, ba'zilari cho'kkan, natijada palaxsasimon tuzilmalar hosil bo'lgan. Yuqorida nomlari tilga olingan tog' paydo bo'lish davrlarida tektonik harakatlar bilan bir qatorda vulqon jarayonlari ham sodir bo'lgan. Vulqon va yer yoriqlarida sodir bo'layotgan jarayonlar natijasida O'zbekistondagi mavjud rudali, rangli, nodir, qimmatbaho foydali qazilmalar hosil bo'lgan.O'zbekiston hududining yer yuzasi rivojlanib hozirgi ko'rinishini olguncha uzoq va murakkab bosqichlarni bosib o'tgan. Gersin burmali tog' paydo bo'lish davrida baland tog' tizmalari vujudga kelgan. Keyingi geologik davrlarda denudatsiya jarayonlari natijasida tog'lar yemirilib, ularning o'rnida tekislik va qirlar paydo bo'lgan. Bular yura, bo'r va paleogen davrlarida dengiz va ko'llar ostida qolib, ularning tagida qalin cho'kindi tog' jinslari to'plangan. O'zbekiston hududi paleogen davrida chuqurligi 200 metrdan oshmagan oxirgi dengiz ostida bo'lgan. O'zbekistonning tog'li qismida dengiz ostidan kichik-kichik orolchalar ko'tarilib turgan. Neogen davrida respublika hududida, ayniqsa, uning tog'li qismida yangi tektonik harakatlar boshlanganligi sababli paleogen dengizi chekinib, uning o'rnida mavjud tog' tizmalari ko'tarila boshlagan. Boshlangan yangi tektonik harakatlar juda ham turli-tuman bo'lgan. O'zbekiston tog'li qismining bir joyi ko'tarilsa, ikkinchi bir joyi esa cho'ka boshlagan. Ko'tarilgan joylarda tog' tizmalari, cho'kkan joylarda esa tog' oralig'idagi botiqlar hosil bo'la boshlagan. Ko'tarilayotgan joylardan yemirilgan tog' jinslari cho'kayot-gan joylarda to'plana boshlagan. Bu jarayon butun neogen davrida davom etgan. Natijada tog' oralig'idagi botiqlarda qalinligi 1000 metrdan ortiq cho'kindi tog' jinslari to'plangan. Yer tarixining antropogen davri boshlangandan keyin yangi tektonik harakatlar birmuncha o'zgargan. Shu davrdan boshlab tog' tizmalari bilan bir qatorda, tog' oralig'idagi botiqlar ham sekinlik bilan ko'tarila boshlagan. Natijada neogen davrida yotqizil-gan cho'kindi qatlamlarni daryolar yuva boshlagan, shu bilan birga, daryo vodiylarida qator daryo terrasalari hosil bo'la boshlagan. Tog' oralig'idagi botiqlarning ko'tarilishi ularning chekka, ya'ni tog' tizmalariga yaqin qismlarida birmuncha kuchliroq bo'lgan. Shu sababli botiqlarning bu qismlarida past tog'lar (adirlar) hosil bo'lgan.O'zbekiston hududida bir necha rudali (terhir, titan, marganes, xrom), rangli (mis, qo'rg'oshin), nodir (volfram, molibden, qalay, vismut, simob, surma), qimmatbaho (oltin, kumush) metall konlari ham bor. Bulardan eng asosiylari Toshkent viloyatidagi Qalmoqqir, Sariqcheku hamda Dalneye mis konlaridir. Qizilqumdagi Muruntog', Kakpatasda oltinning katta zaxirasi ochilgan bo'lib, uzoq yillardan buyon keng doirada qazib olinmoqda.Kimyoviy xomashyolardan osh va kaliy tuzlari, oltingugurt Hisor tizmasining janubi-g'arbiy tarmoqlaridagi Oqbosh, Laylimkon, Hojaikonda mavjuddir.O'zbekiston hududi qurilish materiallariga (qum va shag'al tosh, soz tuproq, kvars qumlari, ohaktoshlar, marmar) hamda yerosti suvlariga juda boydir.O'zbekiston hududida ko'plab marmar konlari ochilgan. Ularning ko'pchiligi yuqori sifatli va rangli marmarlar guruhiga kiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
