Hayvonlarni tug’ulmasdan burun qilgan xatti harakatlari perinatal ontogenezdagi

Sotsial (ijtimoiy) ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan fe’l-atvorlar.
Bularning ichida eng muhim bo’lganlari jinsiy ko’payish bilan bog’liq bo’lgan
fe’l-atvorlardir. Bu fe’l-atvorlarni bo’lishi uchun hayvonlarda jinsiy gormonlarning
miqdori, tashqi stimullarni mavjudligi ma’lum bir darajadagi tajribaning bo’lishi
juda muhimdir. Ota-ona fe’l-atvorlari bundan ham murakkab va xilma-xildir. Har
qaysi turni o’ziga xos fe’li bo’ladi. Daslab hamma hayvonlarni bolalari onalarini
yonida bo’lishadi. Keyinchalik ona tomonidan noroziliklar, jazolar ko’paydi
bolalari o’yin topishib onalaridan uzoqlasha boshlashadi va nixoyat ona bolalarini
o’zidan ajartadi. Bolalariga qarash, uylarni tozalash, erkalash, jazolash genetik
nuqtia-nazardan oldindan belgilab quyilgan. Ayrim hayvonlar stabil guruhga ega
bo’lishadi. Buni tashqillangan guruhlardan farqi bor. Tashqillangan guruhda
murakkab bo’lgan munosobatlar mavjud. Mehnat bu guruhlarda taqsimlangan.
Boshqa guruh a’zolarini ham ushbu guruhga qo’shilmaydi. Ularni xatti-harakatlari
genetik belgilangandir. Bu guruhlarda dominantlik va bo’ysunuvchanlik maujud.
Hashoratlardan boshqa guruhlarda yo’lboshchi bor. Ular ma’lum bir teritoriyani
egallashib boshqalarni shu terittoriyaga kirishiga yo’l quymaydi. Bunday
territoriya hayvonlarga ko’payishi va rivojlanishi uchun zarurdir

. Fe‘l-atvorlarni birinchi marta evolyutsiya nuqtai nazardan B. Lammark, Ch. R.

Darvinlar o‘rganishgan. Lamarkni fikricha hayvonlarni fe‘l- atvori maqsadga
muvofiq tarzda namoyon bo‘ladi. Buning uchun ularda ichki intilish mavjud.
Darvin psixika evolyutsiyasiga to‘laroq yondashgan. Fe‘l -atvor tashqi muhit va
ichki muhit ta‘siridan vujudga keladi. Bu yerda tabiiy tanlash muhim ahamiyatga
ega. U odam bilan maymunni qiliqlarini solishtirgan. L. Orbeli fe‘l- atvorlar
evolyutsiyasini 4 yo‘nalishda: solishtirish, ontogenetik klinik va eksperimental
o‘rganish zarur deb hisoblagan.
Elementar sensor psixika quyi va oliy darajada ko‘rinadi. Quyi darajada u sodda
hayvonlarni xatti- harakatida nomoyon bo‘ladi. Oddiy chuchuk suv amyobasini
harakatini quyidagicha tushuntirish mumkin: xujayra Sitoskeletini tashkil qiluvchi
aktin, dinein, kinezin oqsillari xujayraning - harakatini ta‘minlovchi oqsillar bo‘lib
ular xujayra membranasiga ATF orqali yopishadi. Troponin va kalmodulin
moddalari ularga yormashib gel sifatida qotib qoladi. Xujayra qisqargan paytda
sitoplazmada bosim paydo bo‘lib xujayra bir tomonga yuradi. Bu o‘uta murakkab
biokimyoviy jarayonlar sekund ulushlarida sodir bo‘ladi. Sodda hayvonlardagi
(yashil evglinadagi) xivchinlar, kiprikchalar (infizoriyada) mikronaychalardan
iborat. Tashqarisida 9 ta o‘rtasida 2 ta naycha bo‘ladi. Uni devorlari tubulin
oqsilidan tashkil topgan. Naychalar 2 ta naychani birikishidan hosil bo‘lagan.
Naychalarni orasida denein oqsili turadi va bu oqsil ATF orqali naychalarni bir
biriga boglaydi. Natijada naychalar bir biriga ulanadi va buni oqibatida bir
tomonlama harakat paydo bo‘ladi. Agar xichinlar yashil evglinada sekundiga 10
marta harakat qiladigan bo‘lsa, bu biokimyoviy reaktsiyalarni qanchalik tez
bo‘lishini tassavur qilish mumkin. Sodda hayvonlarni harakati taksislar deyiladi va
ular quyidagicha bo‘ladi: termotaksis va x. k. Ayrim paytlarda fobiya reaktsiyalar
kuzatiladi, lekin ularni kayta tiklash kiyit. A. Kon murakkab takssilar quyidagicha
bo‘ladi deb tushuntiradi. Tropotaksislar - simmestrik retseptorlarni to‘g‘rilash,
teletaksis- bir tomonga qarab yurish va mo‘ljalga yuirish, menotaksis- bir
tomonlama harakat, mnemotaksis - yurgan yo‘lini eslab qolishdir. Elementar
sensor psixikani murakkab shakllari ham mavjud. masalan: Neris chuvalchanglari
qumdan uya qurishadi va bu uy bitgandag so‘ng boshqalar bilan bu uyni talashadi.
Ular ovqat bilan qog‘ozni farqini ajratishadi. Yomgir chuvalchangida ―T‖
labiringtdan bir tomonga yuirishni o‘rgatish uchun uni 180-400 marta qaramaqarshi tomonini kuchsiz tok bilan urib zo‘rg‘a o‘rgatishgan (G. Seraks). Vagner
shu tajriba yomg‘ir chuvalchanida 48 soat esda saqlab qolishi mumkinligini
kuzatgan. Ulardagi halqumosti va halqum usti nervlarini olib tashlash bu
o‘rganishlarga hech qanday ta‘sir ko‘rsatmagan. Dafniyalarda qorong‘ulik va
yorug‘likka shartli reaktsiyala hosil qilish mumkin. Sensor psixika sodda
hayvonlarda muhim hayotiy rol o‘ynaydi.
Elementar pertseptiv psixika ham quyi va yuqori tartibda uchraydi. Quyi
tartibdagi elementar psixika hashorotlarda yaqqol ko‘rinadi. Hashorotlarni harkati
asosan uchishdir. Ayrim hashoratlar masalan: ninachi soatiga 90 km so‘nani
urg‘ochisi xatto 122 km tezlikda uchishi mumkin. Kapalaklarni kanot kokishi
sekundiga 9 marta, asllari - 190 marta uy pashshasi- 330 marta qanot qoqishi
mumkin. Ularda bu harakatlarni nerv sistemasi boshqaradi. Ularda halqum usti
nerv xujayralari oliy markaz hisoblanadi. Asallarilar turli geometrik figuralarni
eslay oladilar. Uyini atrofini taniydi. Tinberge el g‘uddalarini asallari uyi atrofiga
doira shaklida qo‘yib chiqqan. Bir necha kundan so‘ng u el g‘uddalarini boshqa
joyga ko‘cnirgan. Asallarilar o‘sha ko‘cnirilgan joyga kelishib uylarini ishlashgan
va bir necha u o‘rinishlardan so‘ng o‘zini uyini topishgan. Ko‘zlar fasetkali ko‘z
Ommatidiy deb ataluvchi ko‘zchalardan tuzilgan. Ranglarni ham ajratishi
mumkin. Kapalaklar ayniqasa rangni yaxshi ajaratadi. Xidlarni ham bilishadi.
Boshoyoqli molyuskalar ayniqsa turli geometrik figuralarni yaxshi ajratadi.
Sakkizoyoq 46 tagacha shaklni ajratishi mumkinligi aniqlangan.
Kechasi ko‘radigan hayvonlarda ko‘zni tayoqchasimon xujayralar bor.(Odamda
400 mingtta) Chumolilar hid bilan bilishadi. Ular xavf tug‘ilganda boshqa xid
chiqarib boshqa chumolilarni ogohlantirishadi. Agar asallari doiraviy uyin o‘ynasa
ovqt 100 m atrofida degani, agar yarim doirada o‘yin tushsa undan uzoqda ovqat
bor deganidir.
Elementar intellekt faqat umurtqali hayvonlarlarda bor. Ularni ichida sut
emizuvchilar alohida o‘rin tutadi. Tog‘ay suyakli baliqlarda shartli reflekslari hosil
qilish juda qiyin. Suyakli baliqlarda bularni hosil qilish ancha oson.
Talamokortikal miya aloqalari birinchi marta reptiliyalarda vujudga kelgan. Bosh
miya sut emizuvchilarda parallel rivojlangan. Bu erda adaptiv evolyutsiya muhim
rol o‘ynagan. Neokorteksni rivojlanishi odamsimon maymunlarda muhim
ahamiyat kasb etadi. Ular odamga uxshab murakab fe‘l -atvor egalaridir. Shunday
qilib, yuqorida bayon qilingan faktlar, masalanar rus olimi A. I. Karamyanga
hayvonlarni fe‘l- atvorlarini rivojlanishini 5 ta etaplari bor degan xulosa chiqarish
imkonini bergan: bosh suyaksizlar va yumoloq og‘izlilar rivojlanish etapi: faqat
summatsiya qilish mumkin: Tog‘aysuklilar etapi: shartli reflekslar kuchsiz;
Reptiliyalarda asosan toshbaqada targ‘il tana muhim ahamiyatga eag; Sut
emizuvchilarni rivojlanish etapi va nihoyat primartlarni rivojlanish etapi.
Bu etapdarda hayvonlarni evoliyutsion darajalariga qarab turli xil rivojlanishlar
uchraydi. Ular intellekt elementlari mavjud.
Primatlar - 2, 5- 3 oyligida turli xil predmetlarni o‘ynay boshlaydi. 2, 5
yoshligida har xil konstruktsiyalardan foydalana olishadi. Ularda L. A. Firsovni
fikriga ko‘ra belgili til bor.
Odam paydo bo‘lishi to‘g‘risida ko‘pgina nazariyalar mavjud. Bular idealistik,
evolyutsion, invaginetsiya nazariyalaridir. Idealistik nazariyaga ko‘ra odam
tuprokdan yaratuvchi tomonidan yaratilgan. Invaginatsiya nazariyasiga ko‘ra
odam boshqa planetalardan kelib qolgan. Evolyutsion nazariyaga ko‘ra odam
odamsimon maymunlarni ulib ketgan shoxlaridan paydo bo‘lagan.
Bundan 25 mln yil avval tor burunli maymunlar–driopiteklar yashagan. Ular 2
guruhga odamsimon maymunga va odamga ajratgan. Odamga ajragan tarmoqdan
ramapiteklar paydo bo‘lgan. Ularni tashqi qiyofasi odamga yaqin bo‘lgan. Ulardan
avstralaopiteklar rivojlangan Avstralaopitekni bir turidan dastlabki odam ― Xomo
xabilis‖- uquvli odam paydo bo‘lgan. Uquvli odam toshdan, tayoqlardan
foydalanib hayvonlarni o‘ldirib yeganlar, olovdan foydalanishgan, ildizmevalarni
kavlab yeyishgan. Ulardan arxantroplar kelib chiqqan.
Arxantroplarga pitekantrop, sinantrop, geydelberg odamlari kiradi. Ularni bo‘yi
170 sm bo‘lib miyasi xajmi 900-1100 sm kub bo‘lgan. Jamoa bo‘lib yashashgan.
Ularni peshonasi rivojlanmagan, iyagi yo‘q bo‘lgan. Qo‘lini ko‘p ishlatgan.
Ovchilik bilan ko‘p shug‘ullanishgan. Ular o‘lganlarni ko‘mganlar.
Poleantroplar neandartal odamlar kiradi. Ular germaniyada va O‘zbekistonni ― teshik tosh‖ g‘ori dan topilgan suyaklariga qarab o‘rganilgan.
Miyasi 1400 sm kub. Peshonasi va iyagi sal bo‘lgan. Imo- ishora, turli ovozlar
bilan, so‘ngra oddiy nutq bilan gapirishgan. Yarador va kasallarga qarashgan.
O‘lganlarini ko‘mishgan. 50- 100 kishilik jamoa bo‘lib yashashgan.
Neantroplarga hozirgi zamon odamlari komononlar kiradi. Ularning bo‘yi
180sm , kalla qutisining xajmi 1600 sm kub bo‘lgan. Peshonasi keng iyagi bo‘rtib
chiqqan, ma‘noli nutq rivojlangan bo‘lgan. Ular turli xil qurollar yasaganlar.
Devorlarga rasm chizganlar. O‘zlariga uy-joy qurganlar. Qurolchilik bilan
shug‘ullanganlar. Yovvoyi hayvonlarni qo‘lga o‘rgatganlar.
Odamni tik turib yashashga o‘tishi, mehnat qilish natijasida qo‘lni paydo
bo‘lishi, jamoa bo‘lib yashash, nutqni paydo bo‘lish, mehnat va nutq tufayli bosh
miyani rivojlanishi, antropogenezni harakatlantiruvchi quchlardir.