Hayvonlar morfologiyasi

Muskul va nerv to‘qimalarning gistomorfologik tuzilishi.
Muskul to`qimalar qisqarishga ixtisoslashgan bo`lib, hujayralari yoki tolalari maxsus ipchalar (miofilamentlar, mioprotofibrillallar) borligi bilan xarakterlanadi. Bu ipchalar tolador tuzilishga ega bo`lgan aktin va miozin oqsillari molekulalaridan iborat. Bu ipchalardan murakkabroq qisqaruvchi tuzilmalar - miofibrillalar shakllanadi. Muskul to`qimalarda ko`p miqdorda issiqlik ham hosil bo`ladi.
Oliy hayvonlar organizmida silliq va ko`ndalang targ`il muskullar mavjud. Ko`ndalang-targ`il muskullar skelet va yurak muskullariga, yurak muskuli o`z navbatida ishchi (qisqaruvchi) va o`tkazuvchi muskullar tolalariga bo`linadi. Shuningdek, ixtisoslashgan qisqaruvchi to`qimalar - mioepiteliotsitlar, ko`z kamalak pardasining miPigmentotsitlari va ko`z qorachig`ini kengaytiruvchi muskul to`qimalari ham farq qilinadi.
Embrional taraqqiyot paytida silliq muskullar mezenximadan, ko`ndalang-targ`il muskullar mezodermaning miotomlaridan, yurak muskuli esa splanxnotomdan hosil bo`luvchi mioepikardil plastinkadan taraqqiy qiladi
Silliq muskul to`qimani organizmda uchrash joylariga ko`ra, ichki organlar muskuli ham deyiladi. Bu to`qima qon tomirlari va ichki organlar devorida uchraydi. Silliq muskulning struktur elementi duksimon shaklga ega miotsitdir. Hujayraning ko`ndalang kesimi 10 mkm dan oshmagan holda uzunligi 20-500 mkm bo`ladi. Tayoqchasimon o`zagi hujayraning kengaygan o`rta qismida joylashib, unda 1-2 ta o`zakcha va mayda donachalar holidagi xromatin ko`rinadi. Mitoxondriyalar va plastinkali kompleks o`zak qutblari atrofida to`plangan. Sitoplazmada hujayraning bo`yiga qarab joylashgan, sitoplazmaga bilinar-bilinmas uzunasiga chiziqlilik berib turadigan ko`pdan-ko`p miofilamentlar mavjud. Ular bir tekis konturga ega bo`lib, hech qanday ko`ndalang chiziqlilik belgilariga ega emas. “Silliq muskul” iborasi ham shunga ko`ra qo`llaniladi. Miozin (yo`g`onligi 17 nm), aktin (7 nm) va oraliq (10 nm) miofilamentlar farq qilinadi. Miofilamentlar silliq muskul hujayrasida haqiqiy miofibrillalarga umumlashmaydi. Odatdagi plazmolemmadan tashqari hujayra yupqa bazal membrana bilan o`ralgan bo`lib, bu membranaga argirofil tolalar tutashib turadi. Ayrim hollarda muskul hujayralar bir-biriga zich tegib turib, orada bazal membrana bo`lmaydi, ular orasida desmosomaga o`xshash tutashtiruvchi apparat hosil bo`ladi

kundalang-targ`il muskul to`qimaning struktur birligi muskul tolasibo`lib, u mikroskopning kichik ob`ektivlari yordamida ham ko`rinadigan ko`ndalang chiziqlilikka ega. Muskul tolasi tuzilishiga ko`ra simplastdir. Tolaning diametri 100 mkm gacha, uzunligi 12,5 sm ga etishi mumkin. Miosimplastning shakli silindrga o`xshash bo`lib, uchi yumaloqlangan. U umumiy vazifani bajarish uchun birlashgan ko`plab hujayralarning maxsus, murakkab tuzilishga ega bo`lgan yig`indisidir. Tolada qobiq - sarkolemma (sarcos - go`sht, muskul), sitoplazma (sarkoplazma), organellalar va ko`plab o`zaklar mavjud. Shuningdek, sarkoplazma miofibrillalarga umumlashgan qisqaruvchi ipchalar saqlaydi.

Sarkolemmani elektron mikroskop yordamida tekshirilganda u ikki qavatdan iborat bo`lib, qavatlar orasida kengligi 14-24 nm keladigan bo`shliq borligi ko`rinadi. Ichki varaq miosimplastning plazmolemmasi bo`lib, tashqi varaq bazal membranadir. Bu erda ham bazal membranaga argirofil tolalar birikkan. Sarkolemma ichki varag`ining asosiy xususiyati qo`zg`alishni butun tolaga tarqata olish qobiliyatidir. Bu varaq T-naychalar (transversus-ko`ndalang) holida tolani kesib o`tib, qarama-qarshi tomon plazmolemmasiga tutashadi. Qo`shni T-naychalarning oraliqlari bir-biriga teng. Bunday naychalar sistemasi butun sarkoplazmaga tarqalgan va qo`zg`alishni butun tola bo`ylab tez tarqalishini ta`minlaydi

Nerv to`qimasi organizmdagi to`qimalarning biri bo`lib, nerv sistemasining morfologik asosini tashkil qiladi. Nerv sistemasi organizmning ichki va atrof-muhitdan turli ta`sirotlarni juda aniq qabul qilib oladi va bu ta`sirotlarga organizm qaytaradigan javob reaksiyalarni ta`minlaydi. Boshqacha aytganda, bu sistema organizmning atrof-muhit bilan doimiy aloqasini va ko`p hujayrali murakkab organizmning bir-butunligini amalga oshiradi.

Organizmning atrof-muhit bilan bir-butunligining mohiyati hayotiy jarayonlarning asosini tashkil etadigan moddalar almashinuvidir. Atrof-muhit doimo o`zgarishda bo`lib, bu o`zgarishlar organizmda yuz beradigan moddalar almashinuvi jarayoniga ta`sir qiladi. Organizmning ana shu o`zgaruvchan muhitga moslashuv (adaptatsiya) qobiliyati nerv sistemasi bilan bog`liq.
Nerv to`qimasi tirik materiyaning oliy, eng mukammal tuzilishga ega bo`lgan shaklidir. Nerv to`qimasi (“miya moddasi”) million yillar davomida taraqqiy qilib, shunday mukammal tuzilish va vazifaga ega bo`lganki, inson miyasi vositasida atrof-muhitni bilish qobiliyatiga egadir. Faqat atrof-muhitnigina emas, balki materialist faylasuflarning iborasi bilan aytganda, materiya (inson miyasi) o`z-o`zini bilishga qodirdir.
Nerv sistemasining faoliyati ixtiyoriy bo`lmay, balki tashqi muhitdagi o`zgarishlarni va organizm ichki organlarining holatini aks ettirishdan iborat. Bu faoliyat asosida refleks yotadi. Refleks ta`sirotni nerv hujayrasi qabul qilib olishidan to bu ta`sirotga tegishli javob qaytarilguncha nerv sistemasida yuz beradigan jarayonlardir. Refleks organizmning tashqi muhit ta`sirotlariga, albatta markaziy nerv sistemasi ishtirokida beradigan javobidir.
Nerv to`qimasi organizmning doimiy o`zgarib turadigan atrof-muhitga moslashuvini ta`minlash bilan birga, o`zi ham kuchli ifodalangan moslashuv, yangi-yangi reflekslar hosil qilish va tuzilishini o`zgartirish qobiliyatiga ega. Nerv to`qima atrof-muhitning doimiy o`zgarishlariga muvofiq holda o`zgarishlarga uchraydigan to`qimadir.
Nerv to`qimasi spetsifik funksiyalarni bajaradigan nevrotsitlar va ular bilan bog`langan, tayanch, trofik, sekretor hamda himoya vazifalarni o`taydigan gliotsitlardan iborat. Nerv to`qimasining barcha elementlari organizmning morfo-funksional jihatdan bir butun bo`lgan nerv sistemasini hosil qiladi.