Hayvonlar morfologiyasi

Epiteliy va biriktiruvchi to‘qimalarning gistomorfologik tuzilishi
Epiteliy - qoplovchi (chegara) to`qimalar tananing butun yuzasini, Kovakli organlar ichini va zardob pardalarni qoplab turadi, shuningdek organizmda ko`pdan-ko`p bezlarni hosil qiladi. Epiteliy himoya, trofik (moddalar almashinuvi) va sekretsiya vazifalarini amalga oshiradi. Bu to`qima ma`lum qalinlikka ega, bir yuzasi tashqi muhitga qaragan, ikkinchi yuzasi biriktiruvchi to`qimaga tegib turuvchi hujayralardan iborat qavat (plast)dir.
Epiteliy to`qimalari bir necha o`ziga xos belgilari: organizmning tashqi muhit bilan chegarasida joylashganligi, faqat hujayralardan tuzilib, hujayramas moddalar yo`qligi; qutbli (polyar) differensiatsiyalanganligi hujayralarning nisbatan tez o`lib, intensiv ko`payuvchi yosh (kambial) elementlar bilan almashib turishi va qon tomirlari bo`lmasligi bilan xarakterlanadi. Epiteliyning bu xossalari asosan uning chegarada joylashganligi bilan bog`liq. Epiteliy qavati (plasti)ning ikki yuzasi turlicha sharoitda ekanligi uchun bu yuzalarning morfologik farqlari ham bor (qutbli differensiatsiya). Bir qavatli epiteliylarda hujayraning tashqi muhitga qaragan qutbi apikal, biriktiruvchi to`qimaga qaragan uchi bazal qutblari deyiladi. Ko`p qavatli epiteliyda esa yuza qavat hujayralari chuqur joylashgan bazal qavat hujayralardan farq qiladi. Hujayralarning maxsus strukturalari va tuzilishining ko`p tomonlari qutbli differensiatsya bilan bog`liq: kutikula, tukchalar, mikrovorsinkalar hujayraning apikal qutbida, mitoxondriyalar bazal qutbga yaqin, plastinkali kompleks o`zak bilan apikal qutb oralig`ida joylashadi. Elektron mikroskop vositasida o`tkazilgan tekshirishlar fermentlarga boy sekret ishlab chiqaruvchi bez epiteliy hujayralarda sitoplazmatik to`r yaxshi taraqqiy qilganligini ko`rsatadi. Epiteliy to`qimasining oziqlanishi biriktiruvchi to`qimaning suyuqligi hisobiga diffuziya yo`li bilan amalga oshadi. Bu suyuqlikning to`qima yuzasiga sizib chiqmasligi uchun epiteliynig apikal yuzasida maxsus moslamalar (hujayralararo yopuvchi plastinkalar) mavjud.
Epiteliy embrion varaqlarning har uchalasidan ham hosil bo`ladi.
Tananing turli qismlarida joylashgan epiteliy to`qimalari tabiiyki bir-biridan farq qiladi. Bu hol epiteliyni tasniflashni qiyinlashtiradi. Ko`pchilik tomonidan qabul qilingan morfologik tasniflash ayrim kamchiliklarga qaramasdan (ko`p qatorli silindirik epiteliy o`z biologik xossalariga ko`ra, ko`p qatlamli epiteliyga yaqin tursa-da, uni bu tasniflash bir qatlamli deb hisoblaydi) ancha qulaydir. Bu tasnifga ko`ra epiteliylar ikki guruh: bir qatlamli va ko`p qatlamli epiteliylarga bo`linadi.
Epiteliy va uning ostida joylashuvchi biriktiruvchi to`qima orasida asosiy (bazal) membrana bor. Bu membrana hosil bo`lishida har ikkala qo`shni joylashgan to`qima ishtirok qiladi. Bir qatlamli epiteliylarda barcha hujayralar o`zlarining bazal uchi bilan ana shu membranaga tegib tursa, ko`p qatlamli epiteliyda bazal membranaga tegib turuvchi hujayralar qatlami ustiga bu membrana bilan aloqador bo`lmagan hujayralar bir necha qatlam bo`lib joylashadi.
O`z navbatida bir qatlamli epiteliylarning bir qatorli va ko`p qatorli turlari bor. Bir qatorli epiteliyda hamma hujayralarning balandligi bir xil bo`lsa, ko`p qatorli epiteliyda ularnig balandligi turlicha bo`ladi. Ko`pchilik epitelial hujayralarning apikal uchi epiteliy yuzasigacha borib tursa, ayrimlariniki bu yuzaga etib bormaydi. Bunday hujayralarning shakli turlicha, o`zaklari turli balandlikda joylashib, bir necha qator bordek fikr tug`diradi.
Morfologik tasniflash hujayralar qavatlarining sonidan tashqari ularning shaklini ham hisobga oladi. Yassi, kubsimon, prizmasimon epiteliotsitlar farqlanadi. Aniq qilib aytganda, kub yoki prizma shaklidagi hujayralar uchramaydi, chunki ular tig`iz joylashib,o`zaro bosim ko`rsatadi va shakli o`zgaradi. Kub yoki prizmatik (silindrsimon) hujayralar deganda, ular asosining balandligiga nisbati ko`zda tutiladi. Bir qavatli epiteliyning yassi, kub va prizmatik (silindrsimon), silindrsimon epiteliyning esa bir qatorli va ko`p qatorli xillari uchraydi. Epiteliy ayrim turlarining, ayniqsa, silindrsimon epiteliyning maxsus moslamalari - hoshiya, tukchalari bo`ladi.
Epiteliy atamasi tananing hamma yeriva membranalar qoplamalari uchun qo‘llaniladi. U biriktiruvchi hujayralar yordamidabog‘langan oraliq hujayralardan tuzilgan bo‘lib, ixtisoslashgan matrissa, asosli membranada yotadi. Barcha epiteliylarda qon tomirlari bo‘lmaydi va ularbiriktiruvchi to‘qimaning kapillyarlariorqali oziqlanadi. Ularning hammasi uchta asosiy hujayrali qavatlardan iborat (ektoderma, endoderma, mezoderma). Ektoderma asab tizimini, terining tashqi qavatini va epidermani tashkil etadi. Endoderma nafas olish tizimi va ovqat xazm qilish tizimini ta’minlaydi. Ektoderma va endoderma embrional biriktiruvchi to‘qima (mezenxema), ekzokrin va endokrin bezlarini shakllantiradi. Ekzokrin bezlari sekresiyasi kanalchalar yordamida epiteliyning tashqi tomoniga chiqaruv yo‘llar tizimi orqali chiqariladi. Endokrin bezlarida kanal bo‘lmaydi. Sekretorhujayralar orolchalari biriktiruvchi to‘qimada joylashadi,ajralmalarini mahalliy kapillyarlar qavatigava to‘g‘ridan-to‘g‘ri qonga ajratadiqaysikim uni kerakli organga olib boradi.
Mezodermadan kelib chiqqan epiteliy yupqa squamous membrana ko‘rinishida plevral, peritoneal va perikadial tana bo‘shliqlariniqoplaydi. Yurak, qon va limfa tugunlarini qoplaydiganmezodermali epiteliy– endoteliy deb ataladi.
Siydik - jinsiy tizimi mezodermadan hosil bo‘lgan, jinsiy tizimi, buyraklar va siydik kanallarining ko‘plab epiteliy membranari mezodermal kelib chiqishga ega. Hamma epiteliy membranalari regenerasiya va qayta tiklanish qobiliyatlariga ega. Zararlangan va o‘lgan hujayralar qo‘shni hujayralar tomonidan almashinib, membrana qoplamasi butunligi tiklanadi.Epiteliy oddiy bo‘lishi mumkin, bunda u bir qavatdan iborat bo‘ladi, yoki qavatma-qavat tuzilib ustma-ust joylashishi ham mumkin.
Oddiy epiteliy
Oddiyyassi epiteliy uzluksiz davom etadigan bir qator silliq hujayralar qavati bo‘lib, juda zich joylashgan va ularning chegaralarini yorug‘lik mikroskopida ko‘rish qiyin. Qon tomirlariniqoplovchi endoteliy va tana bo‘shliqlarining mezoteliyidao‘zak hujayraning qalin qismidan bo‘rtib chiqadi.Oddiy kubsimon epiteliy yagona hujayralar qatlamidan iborat. Har bir hujayra ko‘ndalang kesimda kvadrat shaklida bo‘lib markaziy o‘zakga ega. Proporsiyadagi ba’zi kichik o‘zgarishlar past kubsimon va baland kubsimon ko‘rinish berishi mumkin. Misollar tuxumdon, kalkonsimon bez va sut bezlarini qoplamalarida topilishi mumkin. Oddiy ustunchali epiteliy – qalin membrana hosil qilgan, asosiy o‘zakli uzun olti burchak hujayralarninguzluksiz yakka qatori hisoblanadi. Bu hujayralar ko‘pinchaixtisoslashaganbo‘lib ko‘pincha aniq o‘ziga xos vazifani bajaradi. Sekretor epiteliyda hujayralar shilimshiq modda ishlab chiqaradi va moylash va himoya vazifasini o‘taydi: misollar oshqozonda va servikal kanalda topilishi mumkin. Ingichka ichakning bo‘shliq yuzasi mikrotukchao‘simtalari bilan yo‘l-yo‘l chegara hosil qiladi va so‘ruvchi yuzani kengaytirib funksional adaptatsiyanita’minlaydi. Ularga yaqin turgan bokalsimon hujayralar shilliqni ajratib, membranani nam holda ushlab turadi va xazm qilish komponentlaridan himoya qiladi.