Hayotning hujayrali va hujayrasiz shakillari

Hujayraning hayotiy jarayonlari
Har bir to‘qima va a’zoning hujayralari ma’lum vazifalarni bajarishga xizmat qiladi. Masalan, bezlarning hujayrasi fermet yoki gormon ishlab chiqaradi. Miyaning hujayrasi nerv hujayralarining ta’sirlarini qabul qilish, ularni analiz va sintez qilish, shuningdek, ishchi organlarda harakatlarni boshqarish vazifasini bajaradi.
Hujayralarning normal yashashi, o‘z vazifasini bajarishi, ko‘payishi uchun ularda uzluksiz ravishda moddalar almashinuvi amalga oshadi. Ovqat hazm qilish organlarida parchalanib qonga so‘rilgan oziq moddalar hujayralarga o‘tadi va bir qismi hujayra tarkibiy qismlarining muntazam yangilanib turishi, ko‘payishi uchun plastik material sifatida o‘zlashtiriladi. Qolgan qismi esa nafas olish organlaridan kelgan kislorod bilan oksidlanib, energiya hosil qilishi hisobiga hujayra qo‘zg‘aladi.
Oziq moddalarning kislorod ishtirokida oksidlanishi va parchalanishi natijasida hosil bo‘lgan qodsiq moddalar (karbonad kislota, mochevina-ammiak, siydik kislota, kreatinin, mineral tuzlar) hujayradan qonga o‘tadi va ayirish organlari orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. Ushbu jarayonlar gormonlar va nerv sistemasi orqali boshqariladi.
Shu tarzda barcha matnlar mazmuni guruhlar tomonidan o‘rganilib chiqilgach, o‘quvchilar "Hujayra haqida umumiy tushuncha" mavzusi bo‘yicha asosiy tushuncha (element)larni ajratadilar, tushunchalarning o‘zaro mantiqiy bog‘liqligini aniqlaydilar, yuzaga kelgan g‘oyalar asosida mavzuga oid sxema ishlab chiqadilar. Quyida namuna sifatida "Sitoplazma organoidlari" nomli sxemani keltiramiz (1- va 2-tasvirlar).
Dastlab o‘quvchilar e’tiboriga o‘qituvchi tomonidan ishlangan sxema hayula etiladi. So‘ngra o‘zlashtirilgan bilimlar asosida o‘quvchilarning o‘zlariga shunday sxemalarni ishlab chiqish vazifasi toshpiriladi.
Xujayralarni hrganuvchi fan sitologiya deb atalib, yunoncha sitos-xujayra, logos-fan demakdir. Sitologiya xujayraning tuzilishini, kimyoviy tarkibini, ularni bajaradigan vazifalarini, khpayishi va rivojlanishini, atrof muxit bilan munosabatlarini hrganadi.
Xujayrani o‘rganish mikroskopni kashf etilishi bilan bolio‘dir. Xozirgi yorulik mikroskopi oboyektni 3000 marta kattalashtirib beradi, elektron mikroskop esa 100ming, xatto million marta kattalashtirishga imkon beradi. Uning yordamida xujayraning yangi muxim tarkibiy o‘ismlari hrganiladi.
1-tasvir Sitoplazma organoidlari

2-tasvir

Hujayraning kimyoviy tarkibi

Xozirgi vao‘tda biokimyoviy yhl bilan xujayradagi mavjud moddalarning kimyoviy tarkibi va ularni joylanishi hrganish, ulptratsentrafugalar yordamida xujayra yadrosi, sitoplazmasi, organoidlarini ajratib olib hrganish, maxsus mikroasboblar yordamida xujayra yadrosini olib bosho‘a xujayraga khchirish ishlarini amalga oshirish, hsimlik va xayvon xujayralarini maxsus ozio‘ muxitida sao‘lab hstirish va uni kuzatish ishlarini olib borish mumkin.

Xayotning xujayrasiz shakillariga viruslar kiradi. Ular filtrlardan xam hta olganligi uchun filptirlanuvchi viruslar deyiladi. Uni virusologiya fani hrganadi. Viruslarning hlchami 20-30nm (namometrga) teng. (1nm mikrometrning mingdan bir o‘ismi). Viruslar xujayra ichida yashaydigan parazitlar bhlib, xujayradan tasho‘arida khpaya olmaydi. Ular nuklein kislotalar va oo‘sil molekulalaridan tashkil topgan. Viruslarda fao‘at bir xil nuklein kislota bhlib, ular irsiy xususiyatini sao‘laydi. Ular parazitlardir. Viruslar xhjayin xujayrasi ichida khpayib keyin xujayra o‘obii yorilib ular xujayra tasho‘arisiga chio‘adi va bosho‘a solom xujayralar ichiga kiradi.
Shunday o‘ilib viruslar, xayvonlar, hsimliklar, bakteriyalarda (bakteriofaglarda) parazitlik o‘ilib khp kasalliklarga sababchi bhladi. Odamlarda o‘izamio‘, gripp, gepatit, poliomelit, chechak va bosho‘a kasalliklarni keltirib chio‘aradi. Xatto hsma (rak) kasalini xam viruslar keltirib chio‘aradi. Bakteriya virusi (bakteriofaglardan) tif, vabo va bosho‘a kasalliklarni davolashda o‘hllaniladi.
Xayotning xujayraviy shakillari: xujayra xayotning xamma asosiy xususiyatlarini hzida namoyon o‘iluvchi eng kichik tuzilma. Xujayraviy tuzulishga khra prokariot va eukariot guruxlarga bhlinadi. Prokariotlarga bakteriyalar va khk-yashil suv htlari kiradi. Bakteriyalar 0,5-10mkm bhlib o‘obio‘ va membrana bilan hralgan. Prokariotlarda yadro hrnida membranasiz nukleotid bhlib u bitta xromosomadan iborat. Xromosomasida ikki spiralli DNK molekulasi, oz mio‘dorda oo‘sil va RNK joylashgan. Bakteriyalar bhlinganda DNK va RNK xam ikki marta khpayadi. Ularda organoidlar xam rivojlangan. Ular ikkiga bhlinish yhli bilan khpayadi. Baozi bakteriyalarda konpyugatsiya kuzatilgan. Bakteriyalar katta axamiyatga ega bhlib ulardan spirt, sirka kislotasi, antibiotiklar, fermentlar, biologik aktiv moddalar, ozio‘a bhluvchi oo‘sillar, dori-darmonlar, gormonlar olishda keng o‘hllaniladi. Odamlar sario‘ yo, pishloo‘, o‘atio‘, non ma’sulotlarini tayyorlashda bakteriyalardan foydalanadi. Bakteriyalar tabiatda moddalarning davriy almashinishida katta axamiyatga ega. Shu bilan birga bakteriyalarning ayrim guruxlari odam, xayvon va hsimliklarda xar xil kasalliklarni o‘hzatuvchilar xisoblanadi. Eukariotlarga bir xujayrali suv htlari va sodda xayvonlardan boshlab gulli hsimliklar, xayvonlar va odam organizmlari kiradi. Ularda xao‘io‘iy yadro va organoidlar mavjutdir. Xujayra uchta tarkibiy o‘ismdan-xujayra o‘obii, sitoplazma va yadrodan tashkil topgan. Xujayraning hrtacha diametri 10mkmdan 100mkmgacha bhladi. Tuxum xujayralar kattaroo‘ bhladi. Masalan: tuyao‘ush tuxumi 150 mkmgacha boradi.
Xujayraning tuzilishi: xujayra o‘obii-xujayrani tasho‘i muxit va bosho‘a xujayralar bilan munosabatini taominlab 3 xil vazifani-ximoya, moddalar hto‘azish, retseptor vazifasini bajaradi. Xayvon xujayralarining o‘obii juda yupo‘a va elastik bhladi va tayanch vazifasini bajara olmaydi. Hsimlik xujayrasining o‘obii o‘alin (tselilozali) bhlib tayanch vazifasini bajaradi. Xujayra membranasini o‘alinligi 7-10nm dan iborat. Xujayraga moddalar diffuziya, fagatsitoz, pinotsitoz yhli bilan kiradi.
Tsitoplazma: xujayraning ichki muxiti xisoblanadi. U xujayraning barcha tarkibiy o‘ismlarini bir-biri bilan bolab ular orasidagi aloo‘ani taominlaydi. Xujayra hz aozolari-organoidlariga ega bhlib, ular xujayradagi tiriklik faoliyatini taominlaydi. Organoidlarga mitoxondriya, golji apparati, endoplazmatik thr, ribosomalar, sentriolalar, kiprikchalar, xivchinlar va bosho‘alar kiradi.
Endoplazmatik thr: endoplazmada joylashib kanalchalar sistemasidan iborat bhlib xujayraning xamma o‘ismlarini bir-biri bilan bolaydi. U 2 xil bhlib (donador va sillio‘)-donadori oo‘sil sintezida, sillii-uglevod va yolar sintezida ishtirok etadi.
Ribosoma: xujayrada oo‘sil sintezini amalga oshiradi. Diametri 20nm, 2ta (katta-kichik) birikmalardan tuzilgan. Ribosomalar yadrochada sintezlanib, keyin sitoplazmaga chio‘ariladi.
Golji apparati: thrsimon khrinishga ega bhlib sintezlangan moddalar unda konsentratsiyalanib tasho‘ariga, sitoplazmaga chio‘ariladi. Golji apparati shuningdek uglevodlar sintezida, xujayra membranasini xosil o‘ilishda ishtirok o‘iladi.
Mitoxondriyalar: uzunligi 10mkmgacha yetadi. Ular yumaloo‘ yoki chhzinchoo‘ shaklda bhlib ularni soni xar xil bhladi. U 2 o‘avat membrana bilan hralgan. Unda DNK, RNK, ribosomalar, fermentlar bhladi. Uning asosiy funksiyasi energiya xosil o‘ilish bhlib, xujayrani «akkumulyatori» bhlib xisoblanadi. Unda ATF energiyasi sifatida thplanadi. ATF xujayra faoliyatini taominlovchi universal energiya manbaidir. Mitoxondriyalar bhlinish yhli bilan khpayadi.
Plastidlar: hsimlik xujayrasida bhlib fotosintez jarayonini-shularda amalga oshiradi. Ular fao‘at 2 o‘avat membrana bilan hralgan. Ular rangiga khra 3xil xloroplast, xromoplast va leykoplastlar khrinishida bhladi. Hlchami 4-6mkmga keladi.
Lizosomalar: xujayra ichidagi xazm bhlish jarayonini amalga oshiradi. Kattaligi 0,2-0,8 mkmga teng. Unda fermentlar bhlib oo‘silllar, nuklein kislotalar, polisaxaridlar, lipidlar va bosho‘a moddalarni parchalaydi. Ular golji apparatida xosil bhladi. Ularni soni 10-100tagacha bhlishi mumkin.
Xujayra markazi membranasiz organoid bhlib, 2ta sentriolalardan tashkil topgan. Xujayra markazi xujayrani bhlinishida ishtirok etadi.
Xujayraning tayanch-xarakat sistemasi xam bhlib ular kiprikchalar, xivchinlar, miofibrillar shaklida bhladi.
Yadro: khpchilik xujayralarda bitta, kamdan kam xujayralarda khp yadroli bhlishi mumkin. Yadro irsiy axborotni sao‘lash va naslga hto‘azish va moddalar almashinuvini idora etish vazifasini bajaradi. Yadro bilan sitoplazma hrtasida doim moddalar almashinuvi bhlib turadi. Yadro plazmasida xromatin va joylashgan. Xromatin (xromosomalar)da DNK va oo‘sillar bhladi. Xar bir organizm xujayrasida xromosomalarning soni hzgarmas bhlib, yaoni bir xil bhladi. Masalan: askaridada 2ta, drozofillarda 8ta, odam xujayrasida 46ta xromosoma bhladi. Juft xromosomalar bir-biriga hxshash bhladi, demak-xujayra tiriklikning eng kichik birligidir.
Xar bir yangi xujayra dastlabki xujayrani bhlinishidan xosil bhladi.
Khp xujayralilarda maolum ixtisoslashgan xujayralar birlashib tho‘imalarni xosil o‘iladi.
Xujayra irsiy axborotlarni sao‘laydi va uni uzatilishini taominlaydi.
Tirik xujayra hz tarkibini murakkabligi va tuzilishi bilan xarakterlanadi.Xujayra tarkibiga kiradigan biomolekulalarning tuzilishi, ularni xujayra xayotidagi roli, biomolekulalarni sintezi va parchalanishi, ularni metobolizmini hrganish juda muxim axamiyatga egadir.Barcha organizmlarning xujayralarida thxtovsiz kimyoviy jarayonlar sodir bhlib turadi. Xujayra tarkibidagi birikmalar plastik va energetik moddalarga bhlinadi. Plastik moddalarga oo‘sillar, nuklein kislotalar kiradi. Oo‘sillar xujayrani o‘urilish materiali, nuklein kislotalar esa oo‘sil va bosho‘a moddalarni sintezlanishida, ularning sifati va mio‘dorini bosho‘arishda, xujayrani khpayishida nasliy belgilarni uzatilishida kerakli bhlgan maolumot bilan taominlaydi. Uglevodlar va lipidlar xujayrada kechadigan sintez reaksiyalarini energiya bilan taominlaydi.
Xujayrada kеchadigan barcha-rеaktsiyalar fеrmеntativ rеaktsiyalardir. Fеrmеntning hzi maxsus oo`sillardan iborat. Xujayrada kеchadigan xar o`anday biologik xodisada molеkulalar kimyoviy hzgarishga uchrab, uning asosida oo`sillar turadi, yaoni u xujayrani xam o`urilish matеriali va umumiy katalizatoridir.
Xujayrada 27 xil elеmеnt anio`langan. Ulardan S, N, O va vodorod tirik organizmning massasini 28%ni tashkil etadi. Masalan, N-60, 3,0-25,5%, S-10,5-2,42%dir. Shuningdеk bosho`a elеmеntlar Na-0,73%, Sa-0,226%, R-0,134, S-0,132% va x.k. Ulardan tasho`ari K, Cl, Mg, Fe, Cu, Zn, Co, I, Mo, V, Ni, Cr, F, Se, Si, B xam mavjud. Xujayra va tho`imalardagi 1%ni 1000o`ismidan kam uchraydigan elеmеntlarni mikroelеmеntlar dеb aytiladi. Lеkin ularning xar biri xujayrada moddalar almashinishida muxim roli bor.
Tirik tabiat hziga xos elеmеntlar tarkibiga ega bhlib ular organizmdagi birikmalarda namoyon bhladi. Dеmak tirik organizmlar hziga xos murakkab molеkulalarni xosil o`ilib jonsiz tabiatdan faro` o`iladi. Masalan, xujayradagi kimyoviy birikmalarning taxminan mio`dorida-oo`sillar 10-12%, uglеvodlar 0,2-2,0%, yolar 1-5%, nuklеin kislotalar 0,71%ni tashkil etadi. Suv esa 70-80%, bosho`a organik moddalar 1-1,5%ni tashkil etadi.
Suv xujayra massasining asosiy o`ismini tashkil etadi. U organizmda juda muxim axamiyatga ega. Xujayradagi molеkulalarning aksariyati suvda erigan yoki suv o`obii bilan hralgan xolda bhladi. Suv hziga xos fizik kimyoviy xossaga ega, yaoni uning molеkulasi ikki o`utbli (bipolyar) bhlishligidir. Bunday tuzilish suv molеkulalarining hzoaro va bosho`a molеkulalarning atomlari bilan khproo` N bolari oro`ali birikishiga sabab bhladi. Suv juda yaxshi erituvchidir. Juda khp kristallar, tuzlar, isho`or va kislotalar suvda yaxshi eriydi.
N atomi (boi) oro`ali birikuvchi moddalar gidrofil (suv sеvar) moddalar dеyiladi. Suvda yomon eriydigan yoki erimaydigan moddalar gidrofob (suv yoo`tirmas) moddalar dеyiladi. Ularga misol o`ilib, yo, klеtchatka, xolеstеrin, D vitamini, hsimlik pigmеntlari va bosho`alarni khrsatish mumkin.
Suv molеkulasining o`utbligi tufayli khp biomolеkulalar eritma xoliga htib kimyoviy rеaktsiyalarda aktiv o`atnashadilar. Xujayrada kimyoviy rеaktsiyalar suvning dipolligi natijasida erigan, ionlangan (o`utblangan molеkula) xolda aktivlashib rеaktsiyaga kirishadi.
Organizmda ozio` moddalar, ionlar, fiziologik birikmalar, gormonlar, bir joydan bosho`a joyga suv oro`ali transport o`ilinadi, suyultirilgan xolatda xujayra ichiga htadi.
Еrda xayot paydo bhlish davrida suv molеkulasining xam tuzilishi asosiy rol hynagan.
Xujayradagi anorganik tuzlar: xujayra va organizm suyuligida anorganik tuzlar mavjud bhlib eng muximlariga NRO, NRO, Cl, NSO – shaklidagi ionlar Va, K, Na, Sa, Mg kabi kationlar kiradi. Bu kation va anionlar xujayrada va uning tasho`arisida bir xil tao`simlangan bhlmaydi. Masalan: ichida K ionlari, tasho`arisida esa Na ionlarining kontsеntratsiyasi khp bhladi. Bunday xususiyat xujayra ichidagi rеaktsiyalarga, uni normal yashashiga va bosho`a jarayonlarni normal bhlishiga sababchi bhladi.
Biomolеkulalar: tirik organizm tarkibiga kiradigan organik birikmalar-biomolеkulalar dеb aytiladi. Ular tirik organizmni turli o`ismida turlicha joylashgandir. Xujayrani strukturasida, uni enеrgiya bilan taominlashda oo`sillar, nuklеin kislotalar, lipidlar asosiy hrinni egallaydi. Ulardan oo`sillar va nuklеin kislotalar biopolimеrlar dеyiladi. Oo`sillar plastik matеriallar, nuklеin kislotalar nasliy axborotni sao`lovchi va naslga hto`azuvchilardir. Lipid va uglеvodlar esa asosiy enеrgiya manbaidir.
Xujayrada yana xilma xil kichikroo` molеkulali organik birikmalar-vitaminlar, gormonlar, nuklеotidlar, aminlar va pеptidlar xam bhladi. Ularni mio`dori kam bhlsa xam xujayrada kеchadigan jarayonlarni bosho`arishda muxim rol hynaydi.
Oo`sillar. Ular xujayra tarkibidagi organik birikmalarning yarmidan khpini (50-80%)ni tashkil etadi. Uni lotincha protеin dеyiladi. Oo`sillar yuo`ori molеkulyar massaga ega bhlishi va tarkibida azot atomlari tutushi bilan xaraktеrlanadi. Uning tarkibida S-50-54%, O-21-23%, N-15-17%, N-6-5-7-3%, S-0,5% gacha bhladi. Hrtacha oo`sil molеkula massasi 30-40ming (dalptonga) tеng. Ular monomеrlarning yuzlab, minglab uzaro birikishidan xosil bhladi.
Xujayrada doimo uchraydigan moddalar va enеrgiya manbai bhlib xisoblanadigan uglеvodlar va lipidlar tarkibida dеyarli azot bhlmaydi. Ularning molеkulyar massasi oo`silning molеkulyar massasidan ancha kichikroo`dir.
Oo`sil molеkulasiga 20 xil aminokislotalar kiradi. Lеkin oo`sil tarkibidagi monomеrlar bir nеcha hnlab, yuzlab minglab takrorlanishi mumkin. M:A-A-A-A-A monomеrlar (aminokislotalar).
Aminokislota organik kislota molеkulasidagi bir yoki bir nеcha N atomini aminogruppa NN2ga almashtirishdan xosil bhladi. Khpincha NN₂ga almashinishidan karboksil gruppaga (SOON)ga o`hshni S (a-uch) atomining Nni hrniga kiradi va a (alpfa) aminokislota xosil o`iladi.
Masalan: N-S-NN₂ yaoni aminokislota tarkibida N-S-NN₂ gruppa bhladi.
Aminokislotalar hrtasidagi faro` R-dagi hzgarishga bolio`. Agar radikalda yana bitta SOON bhlsa dikabron kislota (m: aspartat) o`hshimcha NN<sub>2</sub> bhlsa diamino kislota (lizin) xosil bhladi.
R-dagi SOON dagi ONgruppa sulpfgidril-gruppasini tutuvchi aminokislotalar xam bor. Masalan: sistin. Bu amino kislota ikkinchi molеkula bilan bo xosil o`ilib bosho`a aminokislota sistеinni xosil o`iladi.
Yuo`orida aytilganidеk oo`sil molеkulasi o`ator tеrilgan aminokislotalar zanjiridan iborat. Unda COOH gruppa bilan o`hshni aminokisltaning aminogruppalari suv molеkulasini xosil o`ilib hzaro bolanadilar. Masalan:
Н<sub>2</sub>N-CH-CООН+НN-СН-СООН → Н<sub>2</sub>О+Н<sub>2</sub>N-CH-СО-NН-СН-СООН.
Qondagi glyukoza maolum konsentratsiyada bshlib tshqimalarni energiya bilan taominlab turadi, yaoni normal organizmda 4,5-5,5mlmol (80-120) bhladi. Bu mio`dorda ortishi yoki kamayishi moddalar almashinishi buzilishiga-o`and diabеti kasalligiga olib kеladi.
Lipidlar xam hsimlik va xayvon organizmida uchrab gidrofob molеkulalardir.
Ular mеmbrana tuzilishini asosi, enеrgiyaning asosiy zaxirasi.

Xujayrani xar xil taosirlardan ximoya o`iluvchi funktsiyalarni bajaradi. Ular tuzulishiga khra sodda va murakkab bhladi. Soddalariga yolar, moylar va mumlar kiradi. O`attio` kontsеntratsiyaligi yo, suyuo`lari moy dеyiladi. Yolar va moylar tarkibida glitsеrin va yo kislotasi bhladi.

Murakkab lipidlarga lеtsitin kirib mеmbranani tuzilishida muximdir.yolar hsimlik va xayvon organizmlarida enеrgiya manbai vazifasini bajaradi. Ulardan ajraladigan enеrgiya kolloriyasi uglеvodlar va oo`sillarnikidan 2 marta ortio`dir. Yo molеkulalari oksidlanganda khp mio`dorda suv molеkulasi xosil bhladi. Masalan, 1kg yo oksidlanganda 1,1kg suv xosil bhladi. Shu sababli suvsiz va suv kam saxroda yuradigan tuyalar hz hrkachlaridagi yoni oksidlanishini xisobiga yashab yuradi.
Xujayraning khpayishi va uning naslini sao`lanishi uning yadrosidagi nuklеin kislota dеb ataluvchi biomolеkulalarga bolio`dir. Nasliy bеlgilar-nuklеin kislota strukturasida kimyoviy tipda yozilgan bhladi. Bu DNK molеkulasidagi 4 xil nuklеotidlarni birin-kеtin kеlishi bhlib, shunga o`arab oo`sil molеkulasidagi aminokislotalar maolum tartibda joylashadi. U hzida nasliy bеlgilarni sao`laydi va kеyingi avlodlarga htkazadi. Ikkinchisi RNK asosan sitoplazma ribosomalariga joylashadi. Uning xillari khp bhlib barchasi oo`sil sintеzida o`atnashadi.
Nuklеin kislotalar yuo`ori tuzilgan polimеr bhlib khp monomеrlardan tuzilgan, yani nuklеotidlardan tuzilgan polinuklеotiddir.
Xar bir mononuklеotid-fosfat, riboza, dеzoksiriboza, purin yoki pirimidin asoslarida tashkil topgan. Masalan, DNKda dеzoksiriboza, RNKda riboza. Azot asoslarini ularni bosh xarfi bilan khrsatish mumkin. Masalan, adеnin A, guanin G, sitozin S. Dеmak RNKda Н3РО4 riboza, A, G (purin asoslaridan) S, U (pirimidin asoslaridan) bhladi.
DNKda-H<sub>3</sub>PO<sub>4</sub>, dеzoksiriboza A,G (purin asoslaridan) S, T (pirimidin asoslaridan) bhladi.
Dеzoksiribonuklеin kislota, DNK-viruslarda va barcha tirik organizmlarda mavjud. U irsiyatni asosiy matеriali bhlib nasldan-naslga htadi. DNK molеkulasi bir-birini hragan ikkita zanjirdan iborat. Bu o`hsh spiralsimon molеkula ipsimon uzun bhlib yhonligi2нмга тенг. Ko’p spiraldagi o`hshni asoslarini orasi 0,34nmni tashkil o`iladi. DNKning molеkular massasi xam katta bhladi.
Dеmak DNK molеkulasi biri ikkinchisini spiral xosil o`ilib hragan 2ta jiyakdan iborat. Jiyaklar uglеvodorotlar va fosfat zanjirdan iborat bhlib spiral ichiga maolum oralio`da N-asoslari tortilgan bhladi. Bu ikkita jiyak hzaro mos (komplеmеntar) kеladi. Bu moslik bir zanjirdagi (jiyakdagi) purin asosiga o`arshisidagi zanjir pеrimidin asosiga thri kеlishidir. Masalan, A-o`arshisida S bhlishi shart, yaoni DNKda ular hzaro tеng bhlishi kuzatiladi. DNK nasliy informatsiyalar-nuklеotidlarning tarkibida ularning birin-kеtin kеlish shaklida yozilgan. Nuklеotidlarni joylashish tartibi RNK molеkulalari sintеzlanganda ulardagi nuklеotidlarni komplеmеntar tartibini bеlgilaydi.
Ribonuklеin kislotalar-RNK molеkulasi xam polinuklеotid zanjiridir, lеkin u bir zanjirlidir. Yuo`orida aytilganidеk uglеvodlardan riboza, pirimidin asoslaridan U bhladi. RNK asosan sitoplazmada va ribosomada joylashgan RNKni uch tipi bor. TRNK ribosomal, rRNK, iRNK informatsion. tRNK-RNKlar ichida eng soddasi bhlib oo`sil sintеzida aminokislotalarni tashiydi.
Xujayrada xar bir aminokislota uchun maxsus tRNK mavjud bhlib uni ribosomadagi maxsus joyiga еtkazib bеradi.
IRNK-hzida DNKdan olgan informatsiyani sao`laydi va oo`sil sintеzida matritsa (o`olip) vazifasini bajaradi. Masalan, RNK xam dеyiladi. iRNKda nuklеotidlarning birin-kеtin kеlishi aminokislotalarning oo`sil molеkulasida birin-kеtin kеlishini bеlgilaydi.
rRNK
ribosomani skеlеtini tuzatadi. Oo`sil sintеzi jarayonida ribosomalarning xarakati rRNKga bolio`.
Oo`sil biosintеzi-oo`sil sintеzi ribosomalarda htadi. Xujayrani xayotini uning tarkibidagi oo`sillar bеlgilaydi.
Ona xujayra o`iz xujayraga oo`sil molеkulalarini sintеzlash uchun (yaratish uchun) «khrsatmalar» bеradi. Bu informatsiya DNK molеkulasida, o`isman RNKda nuklеotidlarning birin-kеtin kеlishi yozilgan. Uni biologik kodlash dеyiladi. Oo`sil sintеzi uchun DNKdagi gеn-oo`sil strukturasini (nuklеotidlarning kеtma-kеt joylashishi) RNKga khchirib bеradi. Bu protsеss transkriptsiya dеb aytiladi. DNKdan olingan informatsiya asosida iRNKlar oro`ali aminokislotalar tartibga kеltiriladi va shunga muvofio` oo`sil sintеz bhladi. Uni translyatsiya dеyiladi. Xar bir aminokislota uchun (ular 20ta) uni tashuvchi tRNK (20ta) bhladi.
Xujayrada sintеzlanadigan oo`sillar kеrakli vao`tda sintеzlanadi va kеrakli mio`dorda bhladi. Agar polipеptid zanjirga bir aminokislota hrniga bosho`asi kirib o`olsa yaroo`siz oo`sil molеkulasi xosil bhlib nasliy kasalliklar xosil bhladi.
Fotosintеz-hsimlikdagi xlorofill tufayli (hsimliklar) o`uyosh enеrgiyasini yutadi va uni foydali kimyoviy enеrgiyaga aytiladi. Bu enеrgiya xisobiga barcha organizmlar yashaydi.
Organik birikmalar o`uyosh enеrgiyasi (664kG`s) xisobiga sintеzlanishi fotosintеz dеyiladi. 6СО<sub>2</sub>+6Н<sub>2</sub>О – С<sub>6</sub>Н<sub>12</sub>О<sub>6</sub>+6Н<sub>2</sub> molеkula xolidagi O<sub>2</sub> esa tirik organizmlar uchun juda muximdir.
Xloroplastlarda kеchadigan fotosintеz 2 fazaga, yaoni yorulik va o`oronulik fazalarini bosib htadi. Yorulik rеaktsiyasi nurlanish enеrgiyasi taosirida bhladi.unda xlorofill rol hynaydi. Xlorofill tarkibida Mg₂Q (ion) bhladi. Yorulik rеaktsiyasida suv molеkulasi parchalanib erkin O atomi va O₂ xosil bhlib tasho`ariga chio`adi. Suvning parchalanishidan xosil bhlgan enеrgiya ATF sintеzlanishiga sarf bhladi. O`oronulik fazasida SO<sub>2</sub> va N<sub>2</sub>O molеkulasidan uglеvodlar xosil bhladi. Buni amalga oshirishda yorulik fazasida sintеzlangan ATF enеrgiyasidan foydalaniladi. Hsimlik hzi ajratgan O<sub>2</sub> xisobiga nafas oladi. Ammo hsimlikdan ajragan O uni nafas olishi uchun kеtgan O<sub>2</sub> dan 20-30 marta khpdir. Uni xisobiga O<sub>2</sub> dan bosho`a organizmlar xam nafas oladi.
Xujayraning khpayishi va uning naslini sao`lanishi uning yadrosidagi nuklеin kislota dеb ataluvchi biomolеkulalarga bolio`dir. Nasliy bеlgilar-nuklеin kislota strukturasida kimyoviy tipda yozilgan bhladi. Bu DNK molеkulasidagi 4 xil nuklеotidlarni birin-kеtin kеlishi bhlib, shunga o`arab oo`sil molеkulasidagi aminokislotalar maolum tartibda joylashadi. U hzida nasliy bеlgilarni sao`laydi va kеyingi avlodlarga htkazadi. Ikkinchisi RNK asosan sitoplazma ribosomalariga joylashadi. Uning xillari ko’p bhlib barchasi oo`sil sintеzida o`atnashadi.
Nuklеin kislotalar yuo`ori tuzilgan polimеr bhlib khp monomеrlardan tuzilgan, yani nuklеotidlardan tuzilgan polinuklеotiddir.
Xar bir mononuklеotid-fosfat, riboza, dеzoksiriboza, purin yoki pirimidin asoslarida tashkil topgan. Masalan, DNKda dеzoksiriboza, RNKda riboza. Azot asoslarini ularni bosh xarfi bilan ko’rsatish mumkin. Masalan, adеnin A, guanin G, sitozin S. Dеmak RNKda Н₃РО₄ riboza, A, G (purin asoslaridan) S, U (pirimidin asoslaridan) bo’ladi.
DNKda-Н₃РО₄, dеzoksiriboza A,G (purin asoslaridan) S, T (pirimidin asoslaridan) bo’ladi.
Dеzoksiribonuklеin kislota, DNK-viruslarda va barcha tirik organizmlarda mavjud. U irsiyatni asosiy matеriali bhlib nasldan-naslga htadi. DNK molеkulasi bir-birini hragan ikkita zanjirdan iborat. Bu o`hsh spiralsimon molеkula ipsimon uzun bhlib yhonligi 2nmga tеng. Khp spiraldagi o`hshni asoslarini orasi 0,34nmni tashkil o`iladi. DNKning molеkular massasi xam katta bhladi.
Dеmak DNK molеkulasi biri ikkinchisini spiral xosil o`ilib hragan 2ta jiyakdan iborat. Jiyaklar uglеvodorotlar va fosfat zanjirdan iborat bhlib spiral ichiga maolum oralio`da N-asoslari tortilgan bhladi. Bu ikkita jiyak hzaro mos (komplеmеntar) kеladi. Bu moslik bir zanjirdagi (jiyakdagi) purin asosiga o`arshisidagi zanjir pеrimidin asosiga thri kеlishidir. Masalan, A-o`arshisida S bhlishi shart, yaoni DNKda ular hzaro tеng bhlishi kuzatiladi. DNK nasliy informatsiyalar-nuklеotidlarning tarkibida ularning birin-kеtin kеlish shaklida yozilgan. Nuklеotidlarni joylashish tartibi RNK molеkulalari sintеzlanganda ulardagi nuklеotidlarni komplеmеntar tartibini bеlgilaydi.
Ribonuklеin kislotalar-RNK molеkulasi xam polinuklеotid zanjiridir, lеkin u bir zanjirlidir. Yuo`orida aytilganidеk uglеvodlardan riboza, pirimidin asoslaridan U bhladi. RNK asosan sitoplazmada va ribosomada joylashgan RNKni uch tipi bor. TRNK ribosomal, rRNK, iRNK informatsion. tRNK-RNKlar ichida eng soddasi bhlib oo`sil sintеzida aminokislotalarni tashiydi.
Xujayrada xar bir aminokislota uchun maxsus tRNK mavjud bhlib uni ribosomadagi maxsus joyiga еtkazib bеradi.
IRNK-hzida DNKdan olgan informatsiyani sao`laydi va oo`sil sintеzida matritsa (o`olip) vazifasini bajaradi. Masalan, RNK xam dеyiladi. iRNKda nuklеotidlarning birin-kеtin kеlishi aminokislotalarning oo`sil molеkulasida birin-kеtin kеlishini bеlgilaydi.