Hayot faoliyati

2mx

bunda, 1 —yerga ulagich uzunligi.

Maksimal potensial miqdori x=0,5d bo'lgan holatda bo'ladi:

Фз =	h P , 4/	,
	---------- I n —

Ъй d
bunda, d —yerga ulagich diametri.
Yerga ulagich qarshiligi. Yerga ulagich orqali yerga oqib o'tib ketayotgan elektr toki yerga ulagich qarshiligiga duch keladi. Bu qarshilik asosan uch qismdan tashkil topadi: yerga ulagichning o'zini qarshiligi, yerga ulagich bilan tuproq o'rtasidagi qarshilik va tuproqning qarshiligi. Yerga ulagichning o'z qarshiligi va yerga ulagich bilan tuproq o'rtasida paydo bo'ladigan qarshilik tuproqning tok o'tkazishiga ko'rsatadigan qarshilikka nisbatan juda kam miqdomi tashkil qiladi. Shuning uchun biz yerga ulagich qarshiligini hisoblaganda tuproqdagi qarshilikni hisoblash bilan cheklanamiz.

I=U/R
Har qanday yerga ulagichning umumiy qarshiligi Om qonuni asosida hisoblab topiladi; U = I R bunda, U — kuchlanish, I — yerga ulagich orqali oqib o'tayotgan tok (A), R — yerga ulagich qarshiligi (Om).

Texnika xavfsizligi shartiga binoan yerga ulagich iloji boricha kam qarshilikka ega bo'lishi kerak. Shuning uchun va yana bir qancha mulohazalar asosida(qadam kuchlanishi) sanoat korxonalarida kontur asosida joylashtirilgan yerga ulagichlar gruppasidan foydalaniladi. Agar inson tanasining har qanday qismi

178 •

elektr tarmogMga tushib qolsa, unda uni tok urish xavfi paydo boMadi. Bunday holatni chizma ravishda tasvirlab tokka tushib qolishini ikki faza orasiga tushib qolish va bir fazali tokka tushish bilan belgilash mumkin.
Odam bir fazali tokka tushib qoldi deb faraz qilaylik. Unda tokning oqish yo‘li fazadan odam tanasi orqali yerga o‘tib ketishi mumkin.
Sanoatda qoMlaniladigan elektr toki asosan 380V kuchlanishga ega boMadi. Bunday tok uch fazadan iborat boMib, har bir fazadan yerga nisbatan 220V kuchlanishga ega boMadi. Bunday tokka tushgan odam tanasidan oqib o ‘tgan tok miqdorini Om qonuni asosida aniqlash mumkin.

I=U /R,
bunda, I —odam organizmi orqali oqib o'tg-in tok miqdori;

U — fazaning kuchlanishi; R -to k oqib o‘tishiga ko‘rsatiladigan qarshilik. Bir fazaga tushib qolgan odam uchun kuchlanish 220V ni tashkil qiladi. R esa qator qarshiliklar yigMndisidan tashkil topadi

R = RT + Rn + Ro + Ri

Bunda Rt - odam tanasining qarshiligi, texnik hisoblarda 1000 Om qabul qilinadi; Rn — odam tuigan polning qarshiligi, agar yog‘ochdan bo‘lgan pol boMsa, uning qarshiligi 20. 000+60000 Om oralig‘ida boMadi; R0 — oyoq kiyim qarshiligi, bu qarshilik ham oyoq kiyimining materialiga qarab 20. 000+50000 Om atrofida; Ri

• 
  sim (neytral) yerga ulangandagi qarshiligi (odatda, umuman har qanday yerga ulagich qarshiligi 4 Omdan katta boMmasligi talab qilinadi).
  

Agar biz elektr toki ta’sirida boMgan odam o‘tkazgichdan iborat polda tursa, oyoq kiyimi ham elektr o‘tkazuvchi boMsa, unda

Bu miqdordagi elektr toki inson uchun xavfli hisoblanadi (fibrilatsiya tokiga nisbatan 2, 2 marta ko‘p).
Bunday holatda elektr tokiga tushib qolganda ba’zi bir omillar

179

bunday tokning zararlash natijasini o‘zgartirib yuborishi mumkin. Masalan, elektr tokiga tushib qolgan odam quruq yog‘och polda va oyog‘ida tok o'tkazmaydigan rezina oyoq kiyimi bo‘lsin. Unda uning tanasidan o‘tib ketgan tok miqdori

/ = ----------------— ---------------- = --------------------------------— -----------------------------* 0 ,0 0 2 А = 2мЛ

Rr + R„ + R0 10000 + 60000 + 50000
bo'ladi. Bu esa inson tanasi uchun uzoq muddat ta’sir ko'rsatganda yo‘l qo'yiladigan miqdordan kam.

Bundan tashqari rezinadan qilingan oyoq kiyimi va quruq yog'och pol hisoblashda qabul qilingan qarshilikka nisbatan ko'proq qarshilikka ega bo‘lganligini hisobga olsak, bu miqdor yanada kamayadi.

Bu misollardan ko'rinib turibdiki, elektr tokining zararli ta’sirini kamaytirishda odam oyoq qo‘yib turgan pol va uning oyoq kiyimi hal qiluvchi omil hisoblanadi.
Agar elektr tokiga tushib qolish uch fazali va uch simdan neytrali izolatsiya qilingan, yer bilan o‘tkazgich orasidagi elektr sig'imi katta boMmagan holatda yuz bersa, unda odam tanasi orqali oqib o ‘tgan tok, elektr manbayiga izolatsiya qilingan o‘tkazgich orqali qaytib keladi, o‘z-o‘zidan ma’lumki, izolatsiya qarshiligi katta.
Bu holda odam tanasi orqali oqib o‘tgan tok miqdori
7 _ 1,731/,
3(RT + Rn +R0) + Rb '
bunda Riz — elektr sistemasi bir fazasining yerga nisbatan qarshiligi, Om; Odamning bunday elektr tokiga tushib qolishining ikki vaziyatini ко‘rib o'tamiz.
Odam xavfsizligi uchun noqulay vaziyat. Bunda odam turgan pol tok o‘tkazuvchan, shuningdek, uning oyoq kiyimi ham tok o'tkazadigan materialdan ishlangan, ya’ni Rn = 0; Ro = 0. Izolatsiya qarshiligi 60. 000 Om deb qabul qilsak,

9. 
   = ---- 1,73 ~-38<)---- = 0,0\A = \0.uA 3 -1000 + 60000
   

Bundan ko'rinib turibdiki, bunday holatdagi odam tanasidan

180

oqib o'tadigan elektr toki miqdori neytrali yerga ulangan elektr tarmogMga nisbatan 22 marta kam ekan.
Odam xavfsizligi uchun qulay vaziyatda esa, o‘z-o‘zidan ma’lumki, odam tanasidan oqib o‘tadigan tokning miqdori yanada kam boMadi.