|
Rasm 24.
Xarakter chizgilarining klassifikatsiyasi
Ma‘lumki, 2 yoshdan to 5–6 yoshgacha boshlang‗ich xislatlar bo‗lgan ahloqiy
sifatlar, atrofdagilarga ishonch, ochiqko‗ngillik va b. poydevori qo‗yiladi,
Insonlarga, jamiyatga, atrof-muhitga
nisbatan:
ruxiy-ahloqiy sifatlar (mehribonlik,
sadoqat, beg‗arazlik, kamtarlik, yо‗l
qо‗ymaslik, dovyuraklik, haqqoniylik
vab);
dilkashlik;
ochiqkо‗ngillik;
boshqalarga g‗amxо‗rlik;
insonparvarlik;
vatanparvarlik.
Mehnat, faoliyatga
nisbatan:
faollik;
tartiblilik;
javobgarlik;
majburiylik;
mehnatsevarlik;
ehtiyotkorlik;
boshqalar.
Inson о‘ziga nisbatan
ishonch;
tanqidiy;
talabchanlik;
izzat-nafsi;
boshqalar.
Xarakter chizgilarining klassifikatsiyasi
67
hamda xarakterning ishga doir xislatlari (mehnatsevarlik, saranjomlik va b)
rivojlanadi. Bu davrda oilaviy tarbiya va maktabgacha ta‘lim asosiy ahamiyatga
ega bo‗ladi.
7–15 yoshda boshqalarga xolisona xizmat qilish, insonparvarlik,
mamlakatiga nisbatan tavsifi bo‗lgan (vatanparvarlik, fuqarolik burchiga
sadoqat) xislatlari shakllanadi. Buning uchun umumiy va qo‗shimcha bilim
tizimining
imkoniyatlaridan
foydalaniladi
(boshlang‗ich
sinflarda
―Atrofimizdagi olam‖, yuqori sinflarda ―Hayot faoliyati xavfsizligi asoslari‖
fani, sinfdan tashqari va to‗garaklar ishi, o‗z-o‗zini tarbiyalash va bilim olish,
kamroq darajada oilaviy tarbiya, hamda tashviqot, madaniyat muassasalari
tizimi (muzey, teatr, ko‗rgazma zallari va x.k).
O‗smirlik yoshida xavfsiz turidagi shaxsni shakllantirishda zamonaviy
ommaviy kommunikatsiya vositalari (OKV) va ommaviy axborot vositalari
(OAV)alohida ahamiyatga ega, bular - radio va televideniye, kompyuter
tarmog‗i, uyali aloqa vositalari, axborotlarni tasvirlash tizimi (tashqi svetodiod
ekranlar, ichki plazmali panellar, ―yuguruvchi satrlar‖ ekrani). Hayot faoliyati
xavfsizligi sohasi ma‘lum tarbiyaviy ta‘sirga va ijtimoiy ahamiyatga ega
reklama, roliklar, elektron plakatlardan foydalanish orqali oxirigacha yetkiziladi.
Yetuklik davrida ma‘lum darajada insonni kasbiy xarakterining xislatlari
rivojlanadi, hamda qat‘iyyatlik, maqsadga intilishga qaratilgan qatiyatlik
sifatlari anglangan xolda mustahkamlanadi. Bu davrda kasbiy ta‘lim (xususan
umumkasbiy fan hisoblangan ―Hayot faoliyati xavfsizligi‖ doirasida), o‗z-o‗zini
tarbiyalash va bilim olish, ommaviy axborot vositalari, madaniyat, tashviqot,
ahloqiy asabiy tayyorgarlik ta‘siri alohida ahamiyatga ega.
68
Rasm 25. Kasbiy xarakterining xislatlari
Iroda deb,
inson ichki va tashqi to‗siqlarni yengib o‗tishida o‗zining
ahloqini va faoliyatini ongli ravishda tartibga solishi tushuniladi.
Iroda turli hayotiy xolatlarda inson odobining xavfsizligini ta‘minlashda
sezilarli ahamiyatga ega. Bu shaxsning yuqori irodaviy yo‗nalganligi eng avval,
turli musibatlarni, shu jumladan avariyalar, falokatlar va tabiiy ofatlarni
osonroq kechirishi bilan bog‗liq.
Bundan tashqari tajribalar ko‗rsatishicha, irodali odamlar xavfli va
favqulotda sharoitlarda yanada samarali faoliyat ko‗rsatishga, o‗ziga va o‗zaro
yordam ko‗rsatish imkoniga ega bo‗ladilar.
Kuchli
iroda
sotsiumning
havfsizligini,
atrof-muhitni,
ekologik
meyorlarini ta‘minlash bo‗yicha burch tuyg‗usi talab qilgandek yo‗l tutishda
yanada namoyon bo‗ladi. Va nihoyat, inson turli shakldagi faoliyatni bajarish,
tashqi va ichki to‗siqlarni yengish orqali maqsadga erishishga intilish,
qat‘iyatlik, mustaqillik, tashabbuskorlik, sabot, sabr, intizom, matonat kabi
sifatlarni orttiradi.
Psixologiyadan ma‘lumki, har qanday to‗siqlarni yengish irodaviy deb
hisoblab bo‗lmaydi. Irodaviy jarayon o‗z harakatlarini, avvalo ularning
foydalanish qadriyatini anglashni ko‗zlanadi (12-rasm). Bu jarayonda
shakllanish va xususan insonning bevosita hohishlari emotsional jihatdan burch
sabablaridan yanada kuchli bo‗lishi natijasida dalillarning kurashini uchinchi
bosqichi alohida qiziqish uyg‗otadi.
Bu xolatda dalillarning kurashi ham amalga oshib, bunda shunday
dunyoqarashlar negizi bo‗lgan individuumning eng yuksak maqsadlari va
69
qadriyatlari hal qiluvchi ta‘sir ko‗rsatadi.
Xavfsizlikni ta‘minlash muammosini qo‗llashga, tabiiy suv havzasining
oldida xususiy avtomashinasini yuvish xoxlashi va tabiiy muhitni muxofazalash
orasidagi ichki konflikt, o‗zining yashash joyini yong‗indan muxofazalashga
sarflandigan mablag‗larni tejash va yong‗inning bo‗lishi mumkin oqibatlarini
tushunish va b. misol bo‗lishi mumkin.
Irodaviy zo‗riqish individning qarashlari tizimiga bog‘liq bo‗ladi, uning
ahamiyatligi shundaki, tajriba va faktlarga asoslanmagan qurilma orqali
maqsadga erishish, o‗zining his-tuyg‗ularini, xoxishlarini boshqarish
qobiliyatini bartaraf qilish zarurdir. Xuddi shu xossalarni hayot faoliyati
xavfsizligini ta‘minlashda irodani tarbiyalash uchun rivojlantirish zarur.
Bu jarayonni bolalik va o‗smirlik davrida oilaviy tarbiya chog‘ida,
maktabgacha ta‘lim muassasalarida, maktab va uyda mehnat qilish bilan estetik
rivojlanish va tarbiyalashni, hamda FM, FVdan muxofazalash, yong‗in
xavfsizligini ta‘minlash bo‗yicha mashqlar va o‗qishlar jarayonida ahloqiy,
asabiy tayyorgarlik davrida amalga oshirish zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: |
