Hayot faoliyati xavfsizligi kafedrasi

3.2. TR va TTIshonchliligini boshqarishning uslubiy asoslari

TRTTI to’g’risida tushuncha. TRTTI uslubiy va boshqaruv masalalarining xavfsizlik darajasi va «T»ga ob’ektiv ta’siri katta. TRTTI boshqarilishida inson-muhit tizimi tushuniladi. TRTTIni boshqarish ob’ektiv xavfli holatdan kam xavfli holatga o’tkazishdir. Bunga iqtisodiy va texnik maqsadga muvofiqlik shartlariga amal qilinadi. TRTTIni boshqarish sxemasi 2.3- rasmda keltirilgan.

TRTTIni boshqarishning vazifalari quyidagilardan iborat: Ob’ekt holatining tahlili va bahosi.

1. 
   Ob’ekt holatining tahlili va hisoboti.
   
2. 
   Boshqarishning tadbirlari.
   
3. 
   Boshqariluvchi va boshqaruvchi tizimlarni tashkil qilish.
   

hisobot

Boshqarish tizimi (ma’muriyat)

Boshqarish obyekti

Ichki birlamchi
ma’lumot orqali
chiqish signali

Inson

Muxit

Kirish

Salbiy oqibat (shkastlanish, кasallanish, yong'in, falokat)
signali
Texnologik risk va texnik tizimni ishonchliligini boshqarish sxemasi.

4. 
   Boshqarishning tashkiliy ishlarini nazorat qilish va tekshirish tizimini yaratish.
   
5. 
   Tadbirlarning ta’sir qilishini, foydasini aniqlash
   

XULOSA


Risklarni boshqarish bo'yicha tavsiyalarni ishlab chiqish. Har qanday xavfni tahlil qilish bilan boshlanadigan birinchi narsa - ishni rejalashtirish va tashkil etish. Xatarlarni tahlil qilish, risklarni boshqarish jarayoniga kirishni ta'minlash uchun normativ-huquqiy hujjatlar talablariga muvofiq amalga oshiriladi, ammo risklarni tahlil qilishning vazifalari, vositalari va usullarini aniqroq tanlash odatda tartibga solinmaydi. Hujjatlarda xavf tahlillari ko'rib chiqilayotgan jarayonlarning murakkabligiga, kerakli ma'lumotlar mavjudligiga va tahlilni o'tkazadigan mutaxassislarning malakasiga muvofiq bo'lishi kerakligini ta'kidlaydi. Bu holatda, oddiy va tushunarli tahlil usullari murakkab usullarga nisbatan afzalroq bo'lishi kerak, bu aniq va metodik jihatdan ta'minlanmagan. Shuning uchun birinchi bosqichda: risklarni tahlil qilish uchun zarur bo'lgan sabablarni va muammolarni aniqlashtahlil qilingan tizimni tavsiflash va tavsifini berish;Tahlil qilish uchun tegishli guruhni tanlang;tizim xavfsizligi to'g'risidagi axborot manbalarini yaratish;xatarlarni tahlil qilish chegaralarini belgilaydigan dastlabki ma'lumotlarni va cheklovlarni aniqlash; risklarni tahlil qilish maqsadlari va maqbul xavf mezonlari aniq belgilanadi. Barcha me'yoriy hujjatlar ushbu xavf-xatarni tahlil qilish bosqichini hujjatlashtirishni talab qiladi.Xatarlarni tahlil qilishning keyingi bosqichi - bu xavflarni identifikatsiyalashdir. Asosiy vazifa (ob'ekt haqida ma'lumot, tajriba natijalari va bunday tizimlarning tajribasi) va aniqlangan barcha xavflarning aniq ta'rifini aniqlashdir. Bu tahlilning hal qiluvchi bosqichidir, chunki ushbu bosqichda aniqlangan xavflar bundan buyon ko'rib chiqilmaydi va ko'rish sohasidan yo'qoladi.Quyida muhokama qilinadigan xavflarni aniqlash uchun bir qator rasmiy usullar mavjud. Bu erda kelajakdagi faoliyat yo'nalishini tanlash uchun xavflarni oldindan baholash:jiddiy xavf-xatarlar tufayli qo'shimcha tahlillarni to'xtatish;batafsil tahlil qilish;xavflarni kamaytirish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish.Dastlabki ma'lumotlar va dastlabki tahdidlarni baholash natijalari ham hujjatlashtirilgan. Xatarlarni tahlil qilish jarayoni, printsipial jihatdan xavflarni identifikatsiya qilish bosqichida yakunlanishi mumki Agar kerak bo'lsa, xavflarni identifikatsiyalashganidan so'ng, xavfni baholash bosqichiga o'ting.Va nihoyat, texnik tizimning tavakkalchilik tahlilining so'nggi bosqichi xavf darajasini maqbul darajadan yuqori bo'lgan holda xavflarni kamaytirish bo'yicha tavsiyalarni ishlab chiqishdir.Shu tarzda amalga oshirilgan ishlarga muvofiq, barcha me'yoriy hujjatlar hisobot tayyorlanishini belgilaydi, ularning mazmuniga nisbatan talablar qat'iy shakllantirilgan va yuqorida keltirilgan masalalarga tegishliTahlil natijalarining ko'pligi va kelishuv echimlari ehtimoli xatarlarni tahlil qilish ob'ektiv, ilmiy uslublar bilan tekshirilishi mumkin bo'lgan ilmiy jarayon emasligiga ishonish uchun asos bo'lib xizmat qiladi.2.3.2. Xatarni baholash: texnik tizimlarning xavfsizligini ta'minlashda kontseptsiya va joyXatarlarni tahlil qilish xavfni tahlil qilish bilan chambarchas bog'liq.Xavfni baholash inson salomatligi, moddiy qadriyatlar, atrof-muhit va xavfni joriy qilish bilan bog'liq boshqa holatlar uchun tahlil qilinadigan xavfning o'lchami (o'lchovi) ni aniqlash uchun qo'llaniladigan jarayondir. Xatarni baholash - tahlilning majburiy qismidir. Xavfni baholash chastota tahlilini, ta'sir tahlilini va ularning kombinatsiyasini o'z ichiga oladi.Ingliz tilidagi adabiyotda ko'pincha turli xil ma'noga ega bo'lgan, lekin xavfni baholash sifatida tarjima qilingan «risklarni baholash», «xavflarni baholash», «risklarni baholash» so'zlari ishlatiladi.Xavfni baholash - identifikatsiya qilingan xavflarni xavf-xatarni identifikatsiyalash maqsadida qabul qilinishi mumkin bo'lgan xavf mezonlari asosida baholanadigan bosqich, xavfni kamaytirish bo'yicha tavsiyalar va choralarni ishlab chiqish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Shu bilan birga, qabul qilinadigan xavf mezonlari va risklarni baholash natijalari sifat jihatidan ham, miqdoriy jihatdan ham ifodalanishi mumkin.Ta'rifga ko'ra, riskni baholash chastota tahlilini va ta'sir tahlilini o'z ichiga oladi. Shu bilan birga, natijalar juda oz bo'lsa va chastota juda kichik bo'lsa, bitta parametrni baholash kifoya qiladi.Xavfni baholashga to'rt xil yondashuv mavjud.Birinchisi muhandislik. U halokat va baxtsiz hodisalar statistikasini, ehtimollikdagi xavfsizlikni tahlil qilish (PSA) bo'yicha: hodisalar daraxtlari va qobiliyatsiz daraxtlarni hisoblash va hisoblash - bu jarayon yo'naltirilgan grafikalarga asoslangan. Birinchidan, ular texnologiya nosozligining natijasi bo'lishi mumkinligini taxmin qiladilar va muvaffaqiyatsizlik daraxtlari, aksincha, ba'zi bir kiruvchi hodisalarga olib kelishi mumkin bo'lgan barcha sabablarni kuzatish uchun yordam beradi. Daraxtlar qurilayotganda, har bir stsenariyni (har bir filialni) amalga oshirish ehtimoli, keyin esa saytdagi voqea sodir bo'lganligining umumiy ehtimoli aniqlanadi.Ikkinchidan, yondashuv, model inson zararli omillarning inson va atrof muhitga ta'siri modellarini qurishdir. Ushbu modellar korxonalarning an'anaviy faoliyatining oqibatlari va ular yuzaga kelgan baxtsiz hodisalardan kelib chiqadigan zararlarni tasvirlab berishi mumkin.Birinchi ikki yondashuv hisob-kitoblarga asoslangan, ammo bunday hisob-kitoblar uchun har doim etarlicha ishonchli dastlabki ma'lumotlar yo'q. Bu holatda uchinchi yondashuv qabul qilinadi: ekspert: turli xil hodisalarning ehtimoli, ularning o'zaro bog'liqligi va baxtsiz hodisalar natijalari hisob-kitoblar bilan emas, balki tajribali ekspertlarning so'roviga ko'ra belgilanadi.Nihoyat, to'rtinchi yondashuv doirasida - ijtimoiy yondashuv - aholining turli xil xavf-xatarlarga bo'lgan munosabati, masalan, sotsiologik tadqiqotlar yordamida tekshiriladi.Xavfni aniqlash uchun to'rtta turli xil usullardan foydalanish haqiqatan ajablanmasligi kerak. Xavf ostida bo'lgan turli vazifalarda, voqea sodir bo'lish ehtimoli, undan zarar etkazilishi miqdori yoki hatto bu ikki qiymatning kombinatsiyasi ham tushunilishi kerak. Xatarni tavsiflab, jamiyatning olgan foydasini hisobga olishingiz kerak (foydasiz xavf xavfli emas, hatto ahamiyatsiz bo'lsa ham). Boshqacha qilib aytganda, xavfning kattaligi bitta raqam emas, balki bir necha tarkibiy qismlardan tashkil topgan vektor. Va shuning uchun biz qaror qabul qilish nazariyasi bilan tavsiflangan tartibga solingan multikriteriyani tanlaymiz.Xavfni baholash bilan bog'liq ko'plab noaniqliklar mavjud. Noaniqliklar tahlili xavfni baholashning muhim qismidir. Qoida tariqasida noaniqlikning asosiy manbalari uskunalarning ishonchliligi va inson xatolariga oid ma'lumotlar, shuningdek, favqulodda jarayonning amaliy modellari haqidagi taxminlardir. Xatarning kattaligini to'g'ri izohlash uchun noaniqliklar va ularning sabablarini tushunish kerak. Noaniqlik tahlili - risklarni baholashda ishlatiladigan dastlabki parametr va noaniqlik natijalarining noaniqlik natijalariga tarjimasi.Noaniqlik manbalari, iloji bo'lsa, aniqlanishi kerak. Tahlil natijalariga sezgir bo'lgan asosiy parametrlar natijada taqdim etilishi kerak.Murakkab va qimmatli hisob-kitoblar ko'pincha xavf-xatarni ta'minlayotganligini ta'kidlash muhim, uning aniqligi juda past. Murakkab texnik tizimlar uchun, agar zarur bo'lgan barcha ma'lumotlar mavjud bo'lsa ham, individual xavf hisob-kitoblarining aniqligi bir martadan yuqori emas. Shu bilan birga, to'liq miqdoriy xavfni baholash ta'sisning xavfsizligi darajasi to'g'risida xulosa berishdan ko'ra turli variantlarni (masalan, jihozlarni joylashtirish) taqqoslash uchun ko'proq foydalidir. Chet el tajribasi shuni ko'rsatadiki, xavfsizlikni ta'minlash bo'yicha eng katta takliflar sifatni (muhandisliklardan) risklarni tahlil qilish usullaridan foydalangan holda ishlab chiqiladi, bu esa kam ma'lumot va mehnat sarf-xarajatlaridan foydalangan holda risklarni tahlil qilishning asosiy maqsadlariga erishishga imkon beradi. Biroq, xavfni baholashning miqdoriy usullari har doim juda foydalidir va ba'zi holatlarda, xususan, boshqa tabiatning xavfini solishtirish yoki ayniqsa xavfli, murakkab va qimmatbaho texnik tizimlarni o'rganishda ruxsat etiladi.

Hech bir sanoat korxonasi yo'qki, kelib chiqishi, qaysi tarmoqqa mansubligi, qanday xomashyo ishlatishi, qaysi hududda joylashganidan qat'i nazar, atrof-muhitga muayyan darajada texnogen xavf tug'dirmasa.

Ular faoliyati oqibatida tabiatda antropogen o'zgarishlar ko'payib boradi va er yuzida global ekologik falokatlar ortadi. Ishlab chiqarish korxonalari chiqindilari ta'sirida so'nggi vaqtlarda iqlim o'zgarishi bilan bog'liq turli ekologik o'zgarishlar yuzaga kelayotgani buning yorqin dalilidir.
Qolaversa, korxonalarda ishchi­xodimlarning mehnat muhofazasi ta'minlanmagani, sanoat xavfsizligi bilan bog'liq bilimlar etarli emasligi yoki ish paytidagi e'tiborsizlik natijasida ham avariyalar sodir bo'lishi kuzatiladi. Natijada atrof­muhitga ko'plab zararli moddalar tashlanadi, ishchilarning shikastlanishi, og'ir tan jarohati olishi va o'lim bilan bog'liq noxush holatlar sodir bo'ladi.
Shu bois, oliy va o'rta maxsus ta'lim maskanlarida mutaxassislarni o'qitishda “Hayot faoliyati xavfsizligi” fanining ahamiyati va o'rni beqiyosdir. Zero, bu fanni o'qigan bo'lajak mutaxassislar ehtimoliy xavfning oldini olish, aholi xavfsizligini ta'minlash, favqulodda vaziyatlarda tezkor qarorlar qabul qilish kabi xususiyatlarga ega bo'ladi.
Afsuski, bugun O'zbekistonda bu fanga ajratilgan dars soatlari kam va talabalarning sohani to'liq egallashi uchun etarli emas. Holbuki, bugun jadal rivojlanish yo'liga o'tgan mamlakatimizda sanoat xavfsizligini ta'minlash, xavfsiz ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish orqali ekologik muammolarni bartaraf etish dolzarb masalalardan biri bo'lib bormoqda.
Zamon o'zgaryapti, texnika taraqqiyoti ilgarilab, sanoat korxonalari soni ko'payib bormoqda, yangi, har tomonlama mukammal texnologiyalar kirib kelmoqda. Bunday sharoitda zamonaviy sanoat korxonalari ham ilm­-fan rivojiga o'z hissasini qo'shishi kerak. Xususan, ular o'zlaridagi zamonaviy texnologiyali ishlab chiqarish uchastkalarida sanoat xavfsizligi va mehnat muhofazasi bo'yicha chuqur bilimlarga ega mutaxassislar ishlashini xohlasa, albatta, shu zamonaviy texnologiyani o'zida aks ettirgan laboratoriyalar, o'lchov asboblari, kerakli texnik hujjatlar bilan korxona profiliga taalluqli bo'lgan oliy o'quv yurtlarining tegishli mehnat muhofazasi, hayot faoliyati xavfsizligi kafedralarini beg'araz ta'minlab berishlari maqsadga muvofiq. Shunda o'qish davomida zamonaviy texnologiyani, zamonaviy o'lchov asboblarini ko'rib, bilimini mustahkamlagan talaba ishga borganida o'zini suvsiz qolgan baliqdek his qilmaydi. Balki o'z bilimini namoyon etadi va ishlab chiqarish korxonasiga katta foyda keltiradi.
“Hayot faoliyati xavfsizligi” fani ishlab chiqarishda, turmushimizda juda zarur bilimlar beradi. Shuning uchun bu fanni rivojlantirish, dars soatlarini kerakli darajaga etkazish, kafedralarning moddiy-­texnik bazasini mustahkamlash, sanoat korxonalaridagi sanoat xavfsizligi, mehnat muhofazasi bilan bog'liq muammolarni magistrlar, doktorantlarning ilmiy mavzulariga bog'lash, ularni bajarish uchun loyiha grantlariga ko'maklashish ishlarini yo'lga qo'yish lozimdir.
Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida inson xavfsizligi, sog'lig'ini ta'minlash tobora murakkablashib bormoqda. Chunki biz turli xavf­-xatarlarga to'la zamonda yashamoqdamiz.
Sodir bo'lgan favqulodda vaziyatlarning kelib chiqish sabablari tahlili ularning 80 foizga yaqini inson faoliyati bilan bog'liq ekanini ko'rsatadi. Qurbon bo'lganlarning 40 foizdan ortig'i tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar sharoitiga to'g'ri baho bera olmasligi, ayniqsa, mazkur sharoitda to'g'ri harakatlanish yo'llarini topa olmasligi oqibatida noxush holatlar yuzaga keladi.
Jahon tajribasi ko'rsatadiki, jabrlanganlar sonini kamaytirishda aholining favqulodda vaziyatlar sharoitidagi xavfsizlik madaniyatini oshirish, xavfsizlikni samarali targ'ibot va tashviqot qilish, o'rgatish muhim omildir. Bunda esa, shu sohadagi malakali va bilimli mutaxassislarning o'rni beqiyos. Fikrimizcha, bunday tayyorgarlik doimiy, muntazam, uzluksiz tarzda oilada, mahallada, maktabgacha ta'lim muassasalarida hamda umumiy o'rta va oliy ta'lim muassasalarida “Hayot faoliyati xavfsizligi” fanini rivojlantirish orqali amalga oshirilmog'i lozim.
Mazkur ta'lim yo'nalishi xususiyatiga mos bo'lgan amaliy va laboratoriya darslarining bir qismini kafedralarning korxona va tashkilotlardagi filiallarida o'tkazish bo'yicha tavsiyalar tayyorlash, malakaviy amaliyotlarni respublika, viloyatlar, shaharlar va tumanlardagi favqulodda vaziyatlar boshqarmalari va bo'limlarida, sanitariya­-epidemiologiya markazlarida, qutqaruv xizmatlarida va ishlab chiqarish korxonalarining sanoat xavfsizligi va mehnat muhofazasi bo'limlarida o'tishlari bo'yicha tavsiya va ko'rsatmalar ishlab chiqish zarur.
Hech bir sanoat korxonasi yo'qki, kelib chiqishi, qaysi tarmoqqa mansubligi, qanday xomashyo ishlatishi, qaysi hududda joylashganidan qat'i nazar, atrof-muhitga muayyan darajada texnogen xavf tug'dirmasa.
Ular faoliyati oqibatida tabiatda antropogen o'zgarishlar ko'payib boradi va er yuzida global ekologik falokatlar ortadi. Ishlab chiqarish korxonalari chiqindilari ta'sirida so'nggi vaqtlarda iqlim o'zgarishi bilan bog'liq turli ekologik o'zgarishlar yuzaga kelayotgani buning yorqin dalilidir.
Qolaversa, korxonalarda ishchi­xodimlarning mehnat muhofazasi ta'minlanmagani, sanoat xavfsizligi bilan bog'liq bilimlar etarli emasligi yoki ish paytidagi e'tiborsizlik natijasida ham avariyalar sodir bo'lishi kuzatiladi. Natijada atrof­muhitga ko'plab zararli moddalar tashlanadi, ishchilarning shikastlanishi, og'ir tan jarohati olishi va o'lim bilan bog'liq noxush holatlar sodir bo'ladi.
Shu bois, oliy va o'rta maxsus ta'lim maskanlarida mutaxassislarni o'qitishda “Hayot faoliyati xavfsizligi” fanining ahamiyati va o'rni beqiyosdir. Zero, bu fanni o'qigan bo'lajak mutaxassislar ehtimoliy xavfning oldini olish, aholi xavfsizligini ta'minlash, favqulodda vaziyatlarda tezkor qarorlar qabul qilish kabi xususiyatlarga ega bo'ladi.
Afsuski, bugun O'zbekistonda bu fanga ajratilgan dars soatlari kam va talabalarning sohani to'liq egallashi uchun etarli emas. Holbuki, bugun jadal rivojlanish yo'liga o'tgan mamlakatimizda sanoat xavfsizligini ta'minlash, xavfsiz ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish orqali ekologik muammolarni bartaraf etish dolzarb masalalardan biri bo'lib bormoqda.
Zamon o'zgaryapti, texnika taraqqiyoti ilgarilab, sanoat korxonalari soni ko'payib bormoqda, yangi, har tomonlama mukammal texnologiyalar kirib kelmoqda. Bunday sharoitda zamonaviy sanoat korxonalari ham ilm­-fan rivojiga o'z hissasini qo'shishi kerak. Xususan, ular o'zlaridagi zamonaviy texnologiyali ishlab chiqarish uchastkalarida sanoat xavfsizligi va mehnat muhofazasi bo'yicha chuqur bilimlarga ega mutaxassislar ishlashini xohlasa, albatta, shu zamonaviy texnologiyani o'zida aks ettirgan laboratoriyalar, o'lchov asboblari, kerakli texnik hujjatlar bilan korxona profiliga taalluqli bo'lgan oliy o'quv yurtlarining tegishli mehnat muhofazasi, hayot faoliyati xavfsizligi kafedralarini beg'araz ta'minlab berishlari maqsadga muvofiq. Shunda o'qish davomida zamonaviy texnologiyani, zamonaviy o'lchov asboblarini ko'rib, bilimini mustahkamlagan talaba ishga borganida o'zini suvsiz qolgan baliqdek his qilmaydi. Balki o'z bilimini namoyon etadi va ishlab chiqarish korxonasiga katta foyda keltiradi.
“Hayot faoliyati xavfsizligi” fani ishlab chiqarishda, turmushimizda juda zarur bilimlar beradi. Shuning uchun bu fanni rivojlantirish, dars soatlarini kerakli darajaga etkazish, kafedralarning moddiy-­texnik bazasini mustahkamlash, sanoat korxonalaridagi sanoat xavfsizligi, mehnat muhofazasi bilan bog'liq muammolarni magistrlar, doktorantlarning ilmiy mavzulariga bog'lash, ularni bajarish uchun loyiha grantlariga ko'maklashish ishlarini yo'lga qo'yish lozimdir.
Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida inson xavfsizligi, sog'lig'ini ta'minlash tobora murakkablashib bormoqda. Chunki biz turli xavf­-xatarlarga to'la zamonda yashamoqdamiz.
Sodir bo'lgan favqulodda vaziyatlarning kelib chiqish sabablari tahlili ularning 80 foizga yaqini inson faoliyati bilan bog'liq ekanini ko'rsatadi. Qurbon bo'lganlarning 40 foizdan ortig'i tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar sharoitiga to'g'ri baho bera olmasligi, ayniqsa, mazkur sharoitda to'g'ri harakatlanish yo'llarini topa olmasligi oqibatida noxush holatlar yuzaga keladi.
Jahon tajribasi ko'rsatadiki, jabrlanganlar sonini kamaytirishda aholining favqulodda vaziyatlar sharoitidagi xavfsizlik madaniyatini oshirish, xavfsizlikni samarali targ'ibot va tashviqot qilish, o'rgatish muhim omildir. Bunda esa, shu sohadagi malakali va bilimli mutaxassislarning o'rni beqiyos. Fikrimizcha, bunday tayyorgarlik doimiy, muntazam, uzluksiz tarzda oilada, mahallada, maktabgacha ta'lim muassasalarida hamda umumiy o'rta va oliy ta'lim muassasalarida “Hayot faoliyati xavfsizligi” fanini rivojlantirish orqali amalga oshirilmog'i lozim.
Mazkur ta'lim yo'nalishi xususiyatiga mos bo'lgan amaliy va laboratoriya darslarining bir qismini kafedralarning korxona va tashkilotlardagi filiallarida o'tkazish bo'yicha tavsiyalar tayyorlash, malakaviy amaliyotlarni respublika, viloyatlar, shaharlar va tumanlardagi favqulodda vaziyatlar boshqarmalari va bo'limlarida, sanitariya­-epidemiologiya markazlarida, qutqaruv xizmatlarida va ishlab chiqarish korxonalarining sanoat xavfsizligi va mehnat muhofazasi bo'limlarida o'tishlari bo'yicha tavsiya va ko'rsatmalar ishlab chiqish zarur.