Hayot faoliyati

Nazorat savollari 
1. Zaharli kimyoviy moddalardan zaharlanganda birinchi 
tibbiy yordam berishda nimalarga asosiy e’tibor qaratish zarur? 
2. Xlordan zaharlanganda insonda qanday belgilar kuzatiladi? 

---

118 
3. Ammiak zaharli moddasining xususiyatlarini ko‘rsating. 
4. Simob to‘kilganda qanday harakat qilish zarur? 
5. Is gazining zaharlovchi omillarini ko‘rsating. 
129 
XIV MAVZU. FAVQULODDA VAZIYATLARDA 
AHOLINING MUHANDISLIK MUHOFAZASINI TASHKIL 
ETISH. BINOLAR VA QURILISH ASHYOLARINING 
O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 
Ta’lim muassasasi hamda yashash joylarida yuz berishi 
mumkin bo‘lgan favqulodda vaziyatlarga oldindan tayyorgarlik 
ko‘rish mumkin. 
Ayniqsa, ta’lim muassasalari mamlakatmizning turli hududlarda 
joylashganligi sabab ulardagi dastlabki xavf shu joyda yuz 
berishi mumkin bo‘lgan favqulodda vaziyatlar bilan bog‘liq. 
Jumladan, zilzila xavfi katta bo‘lgan hududlarda ta’lim muassasasi 
bino va inshootining mustahkamligi, sinf xonalarining 
unga 
mos holda jihozlanishi, qo‘yilgan jihozlarning xavfsizlik 
nuqtayi nazaridan joylashtirilishi muhim o‘rin egallaydi. 
Markaziy Osiyoda vulqonlar bilan bog‘liq harkatlar kuzatilmasada, 
biroq, O‘rtayer dengizi – Osiyo seysmik kamarida 
joylashshgan O‘rtayer dengizi bo‘ylari mamlakatlarida bunday 
tabiiy ofat xavfi mavjud. Yer ostida yuz bergan kuchli 
o‘zgarishlar hamda juda katta issiqlik energiyasining yer qa’ridan 
otilib chiqishi zilzilalarga, yer relyefini o‘zgarib ketishiga, 
atmosferaning ifloslanishiga, yong
‘inlarni kelib chiqishiga sabab 
bo‘lishi mumkin. Vulqon – yer yuzasiga chuqur magmatik 
manbalardan lavaqul, suvning qaynoq gazlari va bug‘lari, tog‘ 
jinslarining bo‘laklari otilib chiqaligan yer qobig‘idagi kanallar 
va yoriqlar ustida yuzaga keluvchi geologik hodisa. 
Markaziy Osiyoda yuz bergan ayrim zilzilalar yer relyefining 
o‘zgarishiga ham olib kelganini unutmaslik kerak. Masalan, 
1911-yildagi Kebin, 1948-yilda yuz bergan Ashxobod zilzilalarini 
bular tarkibiga kiritish mumkin. Shuni unutmaslik kerakki, 
zilzilalar boshqa tus yoki turdagi favqulodda vaziyatlarni ham 
keltirib chiqarish xarakteriga ega. Shu sababli, ta’lim muassasasi 
o‘ziga xavf solishi mumkin bo‘lgan barcha tusdagi favqulodda 
vaziyatlarni oldindan bilishi shart. Bu xavflar ta’lim muassasasi 
direktori fuqaro muhofazasi rahbari hamda fuqaro miuhofzasi 
130 

---

119 
bo‘yicha shtab boshlig‘i va a’zoligidagi xodimlar ishtirokida 
ko‘rib chiqilishi, muhofzalanish ishlari oldindan belgilab 
qo‘yilishi lozim. Bu rejalar va uni amalga oshirish tartiblari 
tuman y
oki viloyat mas’ul tashkilotlari bilan kelishilgan holda 
bo‘lishi kerak. 
Shuni unutmaslik kerakki, o‘quvchilarning, shuningdek, ta’- 
lim muassasasida ishlayotgan pedagog 
– xodimlar, ishchi-
xizmatchilarning 
favqulodda vaziyatlardagi tayyorgarligi va ularning 
dastlabki, to‘g‘ri harakat qila olishi ta’lim muassasasining 
rahbariga, uning bu sohadagi ishlarni o‘z vaqtida to‘g‘ri 
bajarganligiga 
har tomonlama bog‘liq. 
Ma’lumki, O‘zbekiston turli geografik hamda murakkab 
geologik yer tuzilishiga ega bo‘lgan mamlakat hisoblanadi. 
Masalan, 
yer ko‘chishlari yoki surilishlari bilan bog‘liq xavflar ham 
ta’lim muassasasi faoliyatiga salbiy ta’sir etishi mumkin. Aynan 
yer ko‘chishi mavjud bo‘lgan hududda joylashgan bino yoki 
inshootga uning xavf solishi sababli ta’lim muassasasining 
joylashgan joyi va unga xavf solishi mumkin bo‘lgan tabiiy, 
texnogen va ekologik omillarni oldindan bilish va muhofaza 
choralarini ko‘rish katta ahamiyat kasb etadi. 
Shu o‘rinda aytib o‘tish kerakki, ta’lim muassasasida turli 
tusdagi xavflarning oldini olish maqsadida fuqaro muhofzasi 
tuzilmalari bo‘lib, tuzilma o‘qituvchilar orasidan shu sohaga 
yaqin bilim va malakaga ega bo‘lgan mutaxassislardan boshliq 
qilib tayinlash lozim. 
Yurtimizda qadimdan yuz berib kelgan tabiiy ofatlar xalqimiz 
turmush 
tarziga singib, undan muhofazalanish uchun o‘ziga 
xos ilmiy izlanishlar olib borishga, imoratsozlikka oid madaniyatni 
rivojlanishiga ham sabab bo‘lgan 
Ma’lumki, azaldan ajdodlarimiz bino va inshootlarning har 
tomonlama bardoshli va uzoq muddat o‘z holatini yo‘qotmay 
turishi lozimligini e’tiborga olgan holda qurilishi ishlarini olib 
borganlar. Qadimdan majdud ashyolar, ularning yer tarkibidagi 
o‘zgarishlarga bardosh bera olishi, yog‘in sochinli kunlarning 
ko‘p yoki kam bo‘lishi, shamolning esib turishi, shuningdek, yer 
osti suvlarining yuqori yoki pastligi, yog‘in-sochinli kunlarda 

---

120 
suv xavfi e’tiborga olingan holda o‘ziga xos imoratsozlik mada
131 
niyati shakllangan. Yurtimizning shimoliy hududlari bilan qurilgan 
imoratlardan tuzilishi va qurilishi bilan tog‘ va tog‘ oldi hududlarida 
qurilayotgan binolar qurilishida keskin farqni sezish 
mumkin. 
Imoratsozlikda tuproq zichligini ta’minlash muhim o‘rin 
egallaydi. 
Shaxsiy uy-joy qurilishila tuproq-loydan asosiy qurilish 
ashyosi sifatida foydalanish uning yetarlicha mustahkamligini 
ta’minlab berolmaydi. Shaxsiy uy-joy qurilishida devorlarning 
ko‘tarilishida sinchllardan hamla pishiq g‘ishtlardan foydalanish 
imoratlarning muayyan mustahkamligini ta’minlaydi. 
Yuqorida aytib o‘tilganidek, imoratlar va inshootlar talofat 
ko‘radi. Ko‘rilgan talofat darajasi inshoot loyihasiga, ishlatilgan 
qurilish materiallariga bog‘liq. Shuning uchun hamma inshootlar 
va ularning ko‘radigan talofatlari davlat standarti bilan 
tartibga solinadi.