Hayot faoliyati

B,C,D,E 
vitaminlarining yo‘qotilishiga olib keladi, mahsulotda toksikologik 
zaharli moddalar paydo qiladi, ularda yashovchan, 
kuchli bakteriyalar miqdorining ortishiga olib keladi, chunki 
radiatsiya zaif bakteriyalarni o‘ldiradi, kuchlilari esa yashab 
qoladi. 
Tabiiy va texnogen favqulodda vaziyatlar natijasida atom 
elektrostansiyalarida yuzaga keladigan avariyalar va ularning 
salbiy oqibatlari haqida so‘z ketganda yadroviy energetikaning 
rivojlanish davridan beri, ya’ni 1957-yildan, to‘rtta eng katta 
atom elektrostansiya (AES)larda avariya sodir bo‘lgan. Bular 
1957-yilda Buyuk Britaniyaning Vindskeyl shahrida, 1979-yilda 
Amerika Qo‘shma Shtatlarining Tri-Mayl-Aylen shtatida, 1986- 
yilning 26 aprelda sobiq ittifoqning Chernobil shahrida hamda 
2012-
yil Yaponiyadagi Fukusima AESida sodir bo‘lgan 
halokatlardir. 
Chernobil shahrida joylashgan AES ning to‘rtinchi blokidagi 
reaktorning portlashi oqibatida portlash joyida juda ko‘p 
odamlar halok bo‘lgan, shu yerda bo‘lgan o‘t o‘chiruvchilar va 
tibbiyot xodimlari 
100 dan 1600 BERgacha 
nurlanish olganlar. 
Radiatsiya changi Rossiya, Belorussiya, Ukraina va Yevropa 

---

97 
106 
davlatlari bo‘ylab tarqalgan. Favqulodda vaziyatlar vazirligi 
xodimlari zudlik bilan 30 kilometrgacha bo‘lgan hududdagi 
aholini evakuatsiya qilishga ulgurishgan. 
Mahalliy hokimiyatning sustkashligi tufayli kechroq 
evakuatsiya qilingan minglab aholi 
300 BERdan 
ko‘p nurlanish 
olganlar. 
Odamlarni yuzaga kelgan xavf oldida dovdirab kolmaslikka, 
kerak vaqtda aniq va tez harakat qilishga, qutqarish ishlarini 
unumli o‘tkazishga imkon beradi. 
Kompyuter, uyali aloqa vositalari, maishiy uy jihozlardan 
foydalanishda ham ma’lum qoidalarga amal qilish, xususan 
kompyuter oldida juda ko‘p o‘tirib qolmaslik, uyali aloqa 
vositalarida 
tanaffussiz uzoq gaplashish, maishiy elektr jihozlaridan 
foydalanganda e’tiborli bo‘lish zarur. Tibbiy rentgen apparatiga 
tushish vaqt me’yorlariga amal qilish kerak. 
Quyosh radiatsiyasi insonga halokatli ta’sir ko‘rsatishi 
mumkin. Lekin biz yashab turgan yer sharini o‘rab turgan ozon 
qatlami quyoshdan kelayotgan nurlarning to‘g‘ridan to‘g‘ri yer 
yuzasiga tushmasligini ta’minlaydi. Ya’ni quyoshdan kelayotgan 
nurning bir qismini atmosfera qobig‘i qaytaradi. Bir qism 
infraqizil nurlar atmoferadan o‘tib fazoda yo‘q bo‘lib ketadi. 
Infraqizil nurlanishning bir qismi issiqxona gazlari molekulalari 
tomonidan yutiladi va qayta nurlanadi. Buning natijasida yer 
yuzasi va atmosferaning quyi qatlamlari haroratining ortishi 
amalga oshadi. Agarda quyosh nurlari yer yuzasiga to‘g‘ridan 
to‘g‘ri tushganda insoniyatning hayotiga bir zumda chek qo‘yilgan 
bo‘lar edi. 
Radiatsiya manbayi ta’siridan masofa, vaqt hamda modda 
yordamida himoyalanish mumkin. Ya’ni siz radiatsiya manbasi 
yonida qancha kam o‘tirsangiz shuncha kam miqdorda nurlanish 
olasiz. 
Manbadan qancha ko‘p masofaga uzoqlashsangiz shuncha 
kam miqdorda ta’sirlanasiz. Agar siz manbadan 1 metr masofada 
turganingizda 1000 rentgen nurlanish bo‘lsa, 5 metr 
masofaga uzoqlashsangiz nurlanish 40 rentgenni tashkil qiladi. 
Siz bilan radiatsiya manba
si o‘rtasida qancha ko‘p va zich 
miqdorda ashyo, modda hamda jihozlar bo‘lsa ular shuncha 

---

98 
107 
ko‘p miqdordagi radiatsiyani o‘ziga yutadi. Shuningdek, 
radiatsiya manbayi joylashgan bino va xonalarni tez-tez 
shamollatib turish, uy qurayotganda radiatsion xavfsiz qurilish 
ashyo va jihozlaridan foydalanishga e’tibor berish ham muhim 
hisoblanadi. 
Ma’lumki, o‘zidan nur tarqatish va odam organizmida «o‘tkir 
nur kasalligi», deb nomlanadigan kasallikni vujudga keltirishi 
mumkin bo‘lgan radioaktiv moddalar xalq xo‘jaligining bir qator 
sohalarida turli maqsadlar uchun ishlatilib kelinmoqda. 
Radioaktiv moddalarni saqlash, to‘g‘ri ishlata bilish va qayta 
ishlash jarayonlarida xavfsizlik texnikasiga rioya etilmasa, 
atrofmuhitning, 
o‘simliklarning radioaktiv zararlanishiga, 
odamlarning va mavjudotlarning halok bo‘lishiga olib keladi. 
Inson «o‘tkir nur kasalligi»ga chalinishi uchun birvarakayiga 100 
rentgen nurlanish olishi kerak. Ammo inson nurlanish 
jarayonini umuman sezmasligi mumkin. Nurlanish miqdori 
ortgani sayin 
kasallik kechishi ham og‘irlashadi. «O‘tkir nur 
kasalligi» da insonning barcha a’zolari zararlansada, markaziy 
asab tizimi, qon yaratish tizimi hamda oshqozon-
ichak yo‘li 
yanada kuchliroq xastalanadi. Zararlangan kishida umumiy 
holsizlanish, ko‘ngil aynishi, bosh og‘rig‘i, tana harorati 
ko‘tarilishi, ishtaha yo‘qolishi, uyqusizlik, qorin sohasida kuchli 
og‘riq kuzatiladi. 
Zaharlanish, deganda, organizmga tashqi muhitdan zaharli 
moddalarning ta’sir etishi natijasida kelib chiqadigan patologik 
jarayon tushuniladi. Bunday zaharli moddalarga sanoat va 
oilada ishlatiladigan turli xil kimyoviy birikmalar, ayrim hayvon 
va o‘simliklar hosil qiladigan bakteriyalardan ajralib chiqadigan 
moddalar, dori- darmonlar va boshqalar kiradi. Organizmga 
kiradigan zaharlar
ning ta’sir tezligi, miqdori va kuchiga qarab 
o‘tkir, o‘rta va surunkali zaharlanishlar bo‘ladi. 
Zaharlanishlar ataylab, tasodifan, dori-darmonlardan, 
kasbsohasida 
ham yuz berishi mumkin. Ko‘pincha doridarmonlardan 
zaharlanish undan keyin maishiy kimyoviy 
moddalardan, so‘ng oziq-ovqat mahsulotlari, keyingi o‘rinda 
esa zaharli o‘simliklar va hayvonlar orqali zaharlanish turadi. 

---

99 
108 
Zaharlangan kishiga qanchalik tez yordam ko‘rsatilsa, ya’ni 
terapevtik chora-
tadbirlar o‘z vaqtida ko‘rilsa, zaharning og‘ir 
oqibati tezda bartaraf etiladi. Zotan, bemorga zaharlangan 
joyning o‘zida yoki shifoxonada tez yordam ko‘rsatish g‘oyat 
muhimdir. 
Kechiktirib bo‘lmaydigan yordam berishda quyidagilarga 
e’tibor berish lozim: 
1) tanaga zahar tushishini to‘xtatish; 
2) qonga h
ali so‘rilmagan zaharni tanadan chiqarib 
tashlash; 
3) zaharni zaharsizlantirish yoki uning so‘rilishini to‘xtatish; 
4) so‘rilgan zaharni antidotlar (zaharga qarshi dorilar) 
yuborib, zararsizlantirish; 
5) tananing muhim hayotiy faoliyatlarini saqlashga harakat 
qilish. 
Zaharlangan kishidan va atrofdagilardan zaharlanish 
sababini surishtirish katta ahamiyatga ega. Bunda qachon va 
qayerda zaharlanish sodir bo‘lgani, qanday yo‘l va qancha zahar 
tanaga kirganini aniqlash kerak bo‘ladi. 
Zaharlanishni aniqlashda zaharlanish belgisi va qusiq 
modalarini, oshqozonni yuvishdan chiqqan suvlarini, qon, 
siydik nafas olganda chiqarilayotgan havoni analiz qilish muhim 
ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, zaharning hidiga ham 
ahamiyat berish zarur. Zaharning tanaga tushish yo
‘li aniqlansa, 
uning tarqalishini to‘xtatish oson bo‘ladi. Agar, u tanaga havo 
orqali kirgan bo‘lsa, bemorni tezda zaharlangan atmosfera 
muhitidan olib chiqish va kiyimlarini yechish kerak, chunki ular 
qo‘shimcha zahar manbayi bo‘lishi mumkin. Hamma davolash 
muolajalari zaharlanmagan yerda o‘tkazilishi lozim, aks holda 
zaharlangan joyda yordam ko‘rsatish, bemor ahvolini 
og‘irlashtiribgina qolmay, balki yordam beruvchilar uchun 
xavflidir. Agar zahar teriga tushgan bo‘lsa, uni tezda suv bilan 
sovunlab yuvish 
kerak, yoki paxta bo‘lagi bilan olib tashlash, 
so‘ngra suv bilan yuvish zarur.