Hayot faoliyati

Birinchi tibbiy yordam 
Uzoq ezilish holatini davolash uchun asosan shok, o‘tkir 
buyrak yetishmovchiligi va elektrolitlar almashinuvi buzilishini 
bartaraf etish zarur. Yuk ostidan xalos etilgan qo‘l-oyoq 
78 
chekkadan markazga qarab, shishib ketmasidan bint bilan siqib 
bog‘lanadi va shina yordamida mahkamlanadi. Bu shishni 
kamaytiradi 
va ezilgan to‘qimalardagi parchalanuv mahsulotlarini 
so‘rilib ketishiga yordam beradi. Agar bosilish oqibatida suyaklar 
singan yoki qo‘l-oyoqni olib tashlash kerakligi ayon bo‘lsa, 
zararlangan joyga jgut qo‘yish kerak. Jgut ustki qismi aylanasiga 
novokain bilan blokada qilinadi. Keyin jgutni yechish va 
gipokaliemiya, to‘qimalarni gipoksiyaga sezuvchanligini 
kamaytirish 
maqsadida sovuq (muz, qor , suv) qo‘llash kerak. Keyin 
qo‘l-oyoqlar immobilizatsiyasi, og‘riq qoldiruvchilar, antibiotiklar 
qilish zarur. 
Nazorat savollari 
1. Zilzilada qanday jarohat turlari ko‘p uchraydi? 
2. Suyak sinishining qanday turlari mavjud? 
3. Suyak sinishining qanday belgilari mavjud? 
4. 
Qon ketishining turlarini ko‘rsating. 
5. Uzoq ezilish holati nima? 
79 
IX MAVZU. GIDROMETEOROLOGIK HOLATLAR BILAN 
BOG‘LIQ FAVQULODDA VAZIYATLAR HAMDA ULARDA 
XAVFSIZLIK QOIDALARIGA RIOYA ETISH 
Suv suyuq holatda o‘z massasini tutib tura olmaydi. Suvning 
aynan 
shu xususiyati uni yuqoridan pastga, tog‘lardan jilg‘alarga, 
ulardan soy va daryolarga qo‘shlishini, dalalar va bog‘- 
rog‘larga oqib borishini, yam-yashil maydonlar paydo bo‘lishini 
ta’minlaydi. 
Suv insoniyatga, uning yaratuvchilik ishlariga kattagina 
talofatlar keltirgan va hamisha real xavf solib turgan. Tarixda 
antik dunyo madaniyatining namunalari bo‘lgan dunyoning 

---

72 
yetti ajoyib mo‘jizalarining 4 tasi turli tusdagi favqulodda vaziyatlar 
oqibatida vayronaga aylangan. 2004-yilning dekabrida 
Hind okeani
da yuz bergan zilzila natijasida paydo bo‘lgan 
sunami 230 mingdan ortiq kishini nobud bo‘lishiga olib kelgan. 
Suvning shu xususiyati okean va yirik dengizlardan uzoq 
bo‘lgan mintaqa malakatlariga, shuningdek, mamlakatmizga 
ham sel, suv toshqini kabi xavfla
rni paydo qilib, og‘ir 
oqibatlarga olib kelgani ma’lum. 
Tasavvur etishingiz uchun 2011-yilning martida Yaponiyadan 
uncha uzoq bo‘lmagan suv ostida yuz bergan zilzila va 
uning oqibatlarini keltirishning o‘zi yetarli, deb bilamiz. Xonsyu 
oroli yaqinida yuz bergan zilzila natijasida Okean ostida 
uzunligi 380 va kengligi 190 km bo‘lgan yoriq paydo bo‘ldi. 
Aynan shu yoriqning paydo bo‘lishi natijasida o‘ziga xos 
chuqurlik vujudga keldi. Oqibatda juda katta massaga ega 
bo‘lgan suv har tarafdan bu chuqurlikka oqib keldi va bir necha 
daqiqalar ichida ulkan suv minorasini barpo etdi. «Suv 
minorasi» tezda orqaga qaytib, baland to‘lqin hosil qildi va 
katta tezlik bilan Tinch okeani sohillariga urildi. Yaponiyaning 
Fukusima shahri bu ulkan suv to‘lqinini o‘ziga qabul qilishga 
majbur bo‘ldi. Bu ulkan suv to‘lqini Yaponiya uchun juda katta 
yo‘qotishlarga sabab bo‘ldi. 
80 
Ma’lumki, sel – arabcha so‘z bo‘lib, shiddatli tog‘ oqimi, 
yaponcha yasunami 
– tog‘ to‘lqini ma’nosini beradi. Sel 
sekundiga 2-4 m. tezlikda harakat qilad
i. Sel o‘z oqimiga ko‘ra 
o‘zi bilan juda ko‘p miqdorda tuproq, qum, tosh va boshqa 
jinslarni olib ketadi. Shu sabab, tiniq suvning vazniga nisbatan 
2-3 baravarga ortadi. 
Sel qachon, qay vaqtda, qanday kuch bilan kelishini 
oldindan aytish ancha mushkul. Shu sabab, xalqimiz selni 
tabiatning o‘ta xatarli, falokat keltiradigan, kutilmagan ofati, 
deb bejiz aytmaydi. Chunki, u kun ochiq, jazirama issiq bo‘lib 
paytida ham paydo bo‘lishi va og‘ir oqibatlarga olib kelishi 
mumkin. 
Sel toshqinlari juda katta hududdagi 
qishloq xo‘jaligi 
ekinlarini nobud qiladi, ko‘plab yerlarni ko‘mib tashlaydi, 
ko‘prik hamda ko‘plab gidrotexnik inshootlarni qo‘porib, aholi 
yashaydigan punktlarni yuvib ketadi, asfalt va temir yo‘llariga 

---

73 
shikast yetkazib izdan chiqarib tashlaydi. 
Mamlakatimizning janubiy hududlari hamda umumiy 
hududining 90 %dan ortig‘i tog‘liklardan iborat bo‘lgan Qirg‘iziston 
va Tojikiston Respublikalarida juda katta sel kelish xavfi 
saqlanib kelmoqda. 
Mutaxassislar selni keltirib chiqaruvchi omillarni quyidagilar, 
deb 
bilishadi: muntazam jala quyishi va kuchli yomg‘ 
irlar yog‘ishi yuz berayotgan sellar 85 %ni, tog‘ qorlarining 
erishi 4 %ni, tog‘ suv havzalari, suv omborlari, muzlagan suv 
havzalari qirg‘oqlarining o‘pirilib ketishi 1,3 %ni va boshqa 
sabablar 9,7 %ni tashkil qilishi mumkin. Mamlakatmizda sel va 
suv toshqinlari mavsumiy xarakterga ega bo‘lib, u ko‘proq martiyul 
oylarida yuz beradi. Ayniqsa, aprel-may oylarida ularning 
ko‘plab yuz berish xavfi yanada ortadi. 
Qishqi yog‘ingarchilik me’yoridan ortiq bo‘lgan yerlarda sel 
toshqinlari ko‘proq kuzatiladi. Aksincha yog‘in kam bo‘lgan 
yillarda esa toshqin kam yuz beradi. Toqqa yaqin va tog‘li 
hududlarda qor-
yomg‘irlar tushgan yillari sel toshqinlari havo 
haroratiga hamda yong‘ingarchilik miqdoriga qarab har xil 
bo‘lishi mumkin. 
81 
O‘zbekistonning toqqa yaqin va adir zonalaridagi kichikkichik 
soylardagi jala va yomg‘irlardan hosil bo‘lgan sel 
toshqinlari o‘zi bilan ko‘p miqdorda mayda tuproqlarni olib 
keladi, shiddat bilan o‘tib, katta yemirish kuchiga ega bo‘ladi 
(3-rasm). 
3-rasm.