Harbiy-texnik instituti sh. X. Kamilov raqamli qurilmalar: kombinatsion, ketma-ketli

F=1
YOKI INKORI elementlari invertorlar sifatida ishlaydi va shu bilan 
ko‘p razryadli ayirgich rejimini ta’minlaydi. 
4.35. rasm. 
 
Nazorat savollari: 
1.
Kombinatsion turdagi raqamli qurilmalarning asosiy tugunlari nimalardan 
tashkil topgan? 
2.
Shifrator va deshifratorlar tuzilishi va ishlash printsipi qanday? 
3.
Multipleksor va demultipleksorlar tuzilishi va ishlash printsipi qanday? 
4.
Jamlagichlar qanday amalarni bajaradi? 
5.
Ayirgichlar qanday amalarni bajaradi?
6.
Universal jamlagich-ayirgich qanday amalarni bajaradi?
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

86 
2-BO‘LIM. KETMA-KETLI TURDAGI RAQAMLI QURILMALAR 
V-BOB. TRIGGERLAR 
5.1. Triggerlarning tasniflanishi 
Raqamli elektronika mantiqiy sxemalarining muhim sinflaridan bo‘lib, 
muayyan 
vaqtdagi 
chiqishlarning 
holatlari 
na 
faqat 
kirish 
signallari 
kombinatsiyasiga, shuningdek undan avvalgi vaqtdagi kirish signallari 
kombinatsiyasi bilan aniqlanuvchi ketma-ketli sxemalar hisoblanadi.
Agar kombinatsion sxemalarda ushbu sxema tuziluvchi dastlabki 
strukturaviy yacheyka sifatida 
“VA-EMAS”
mantiqiy element bo‘lsa, unda 
ketma-ketli sxemalarda xuddi shunday strukturaviy yacheyka o‘rnini trigger 
amalga oshiradi.
Trigger ikkita turg‘un muvozanat holatga ega bo‘lgan sxema bo‘lib, ikkilik 
sanoq tizimida ifodalangan axborotlarni ishlash va xotirlash uchun juda qulay 
hisoblanadi. 
Triggerlarni informatsiyani qabul qilish usuli, qurilish prinsipi, hamda 
funksional imkoniyatlari bo’yicha sinflash mumkin. 
Informatsiyani qabul qilishi bo’yicha: 
asinxron va sinxron triggerlar 
mavjud. Asinxron triggerlar informatsion kirishlarida signallarning paydo bo’lish 
momentida o’z reaksiyalarini ko’rsatadi. Sinxron triggerlar esa sinxron signal 
kirishi 
S 
dagi boshqaruvchi impul`s signali mavjud bo’lgandagina informatsion 
kirishlardagi signallarga o’z reaksiyalarini bildiradi.
Sinxron triggerlar o’z navbatida 
S
kirish orqali boshqariladigan 
statik va 
dinamik
turlarga bo’linadi. Statik boshqarishli triggerlar informatsion kirishlardagi 
signallarni 
S
kirishiga «1» yoki «0» signallari berilgandagina qabul qila oladi. 
Dinamik boshqarishli triggerlar esa informatsion kirishlardagi signallarni 
S
kirishdagi signal «0» dan «1» ga o’zgarganda yoki «1» dan «0» ga o’zgarganda 
qabul qila oladi.
Statik triggerlar bir bosqichli va ikki bosqichli turlarga bo’linadi. Bir 
bosqichli triggerlar informatsiyani saqlashning bir bosqichi, ikki bosqichli 
triggerlar esa informatsiyani saqlashning ikki bosqichi mavjudligi bilan 

---

87 
xarakterlanadi. Dastlab informatsiya birinchi bosqichga yoziladi, keyin ikkinchi 
bosqichga ko’chirib o’tkaziladi va iformatsiya trigger chiqishida paydo bo’ladi. 
Funksional imkoniyatlarga ko’ra triggerlar 
quyidagi turlarga bo’linadi: 
-
«0» va «1» xolatlarga aloxida-aloxida o’rnatiladigan triggerlar (RS-
trigger); 
-
kirish bo’yicha informatsiyani qabul qiluvchi triggerlar (D-trigger yoki 
kechiktirish triggeri); 
-
sanoqli kirishga ega triggerlar (T-trigger); 
-
J va K informatsion kirishli universal triggerlar (JK-trigger). 
Diskret elementlar asosida qurilgan simmetrik triggerning elektr sxemasi 
5.2.1. rasm.-rasmda keltirilgan. 
 
Q(t)=0 holda: R=1, S=0 bo’lsa Q(t+1)=0 bo’ladi, 
Q(t)=1 holda: R=1, S=0 bo’lsa Q(t+1)=0 bo’ladi, 
Q(t)=0 holda: R=0, S=1 bo’lsa Q(t+1)=1 bo’ladi. 
Q(t)=1 holda: R=0, S=1 bo’lsa Q(t+1)=1 bo’ladi. 
Bu triggerning ishlash prinsipi 5.2.1-jadvalda kelnirilgan. 
R 
S 
Q 
Q 
+E
k 
5.2.1. rasm. 

---

88 
5.2.1. jadval 
S 
R 
Q(t+1) 
0 
0 
Q(t) 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
1 
1 
mumkin 
emas 
RS-triggerining quyidagi turlari mavjud: asinxron RS-triggeri, teskari 
kirishli asinxron RS-triggeri va sinxron RS-triggeri. 
Hisoblash texnikasida keng qo’llaniladigan triggerlarning ichki strukturasi, 
sxematik belgisi va ishlash prinsipi 5.2.2-jadvalda keltirilgan. 
Ikki bosqichli universal JK-triggerining prinsipial sxemasi 5.2.2. rasmda 
ko’rsatilgan. 
& 
R 
S 
T 
5.2.2. rasm. 
-rasm. 
& 
& 
R 
S 
T 
& 
S 
R 
C 
Q 
Q 
1- bosqich 
2- bosqich 

---

89 
1 
1 
S 
R 
Q
Q
& 
& 
С 
5.2.2. jadval