Harbiy-texnik instituti konstitutsiyaviy huquq

bilan belgilangan burchlarni ado etadilar
”, degan konstitutsiyaviy norma 
shaklida mustahkamlab berilgan. Mazkur konstitutsiyaviy normada 
fuqarolik instituti bilan bog‘liq huquqiy maqomga ega bo‘lgan chet el 
fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning maqomiga oid qoidalar 
asosi o‘rnatilgan
20
.
Unga ko‘ra, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning 
huquq va erkinliklari xalqaro huquq normalariga muvofiq, O‘zbekiston 
Respublikasi davlat hokimiyati organlari, idoralari hamda mansabdor 
shaxslari tomonidan ta’minlanadi. O‘zbekiston Respublikasi barcha 
demokratik davlatlar qatori o‘z hududidagi chet el fuqarolari va fuqaroligi 
18
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
. – 
Т
.: “
Ўзбекистон
”, 2017. – 76 
б
. 
19
Международный
пакт
о
гражданских
и
политических
правах
// 
Узбекистан
и
международные
договора
по
правам
человека
(
Сборник
международных
договоров
по
правам
человека
, 
к
которым
присоединилась
Республика
Узбекистан
), 
Т
.: «
Адолат
», 1998, 440-
бет
. 
20
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
. – 
Т
.: “
Ўзбекистон
”, 2017. – 76 .

---

146 
bo‘lmagan shaxslarning qonuniy manfaatlarini himoya qiladi. Ularga 
tegishli shaxsiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy huquq va erkinliklarini 
noqonuniy cheklashga hech kimning haqqi yo‘q. Shu bilan birgalikda, 
ular ham o‘z navbatida O‘zbekiston xalqi, uning milliy qonunchiligi 
hamda xalqaro shartnomalarda belgilangan burchlari oldida mas’uldir. 
Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar O‘zbekiston 
Respublikasi qonunlari talablarini to‘liq bajarishi, olinadigan 
daromadalaridan soliq to‘lashi, jamiyat va davlat manfaatlariga zid
xatti-harakatlarni amalga oshirmasligi, atrof-muhitni asrab avaylashi, 
xalqimizning milliy qadriyatlari, urf-odatlarini hurmat qilishlari lozim 
bo‘ladi.O‘zbekiston Respublikasida yashab turgan, lekin O‘zbekiston 
Respublikasining fuqaroligi to‘xtatilgan, boshqa davlat fuqarosi 
bo‘lmagan shaxslarga ichki ishlar idorasi tomonidan fuqaroligi bo‘lmagan 
shaxslarga mo‘ljallangan istiqomat guvohnomasi beriladi. 
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan 1992-yil 
2-iyulda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligi 
to‘g‘risida”gi Qonunida O‘zbekiston Respublikasida fuqarolik 
masalalariqonun yo‘li bilan mustahkamlangan. Unda O‘zbekiston 
Respublikasi fuqaroligining quyidagi asosiy prinsiplari aks etgan: 
– shaxs bilan davlat o‘rtasidagi siyosiy-huquqiy aloqasining 
doimiyligi; 
– har bir kishining fuqaro bo‘lish huquqiga egaligi; 
– hech kim fuqarolikdan yoki fuqarolikni o‘zgartirish huquqidan 
mahrum qilinishi mumkin emasligi; 
– davlatning (o‘z idoralari va mansabdor shaxslari orqali) va 
fuqaroning o‘zaro mas’ulligi; 
– fuqarolarning huquq, erkinlik va manfaatlari O‘zbekiston 
Respublikasi hududida va uning tashqarisida ham himoya qilinishi; 
– fuqarolikni qo‘lga kiritish asoslaridan qat’iy nazar, barcha uchun 
tengligi; 
– fuqarolar kelib chiqishlaridan, ijtimoiy va mulkiy holatidan, irqi va 
millatidan, jinsi, ma’lumoti, tilidan, dinga munosabatidan, siyosiy va 
boshqa e’tiqodlaridan, mashg‘ulotining turi va sajiyasi hamda boshqa 
holatlardan qat’iy nazar, qonun oldida tengligi; 
– fuqarolarning teng huquqliligining barcha sohalarda ta’minlanishi; 
– Qoraqalpog‘iston Respublikasining fuqarosi ayni bir vaqtda 
O‘zbekiston Respublikasining ham fuqarosi ekanligi; 
– nikohdan o‘tishda va uni bekor qilishda fuqarolikning saqlanib 
qolishi; 

---

147 
– chet elda yashovchi shaxslarning O‘zbekiston Respublikasi 
fuqaroligini saqlab qolishi; 
– fuqaroni chet davlatga topshirishga yo‘l qo‘yilmasligi; 
– ikki fuqarolikka yo‘l qo‘yilmasligi – O‘zbekiston fuqarosining chet 
davlat fuqaroligiga mansubligini tan olmaslik; 
– onasi yoki otasi O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lgan 
bolalarning fuqaroligi; 
– fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar bolalarining O‘zbekiston 
fuqaroligini olishi; 
– fuqarolikdan chiqish erkinligi; 
–
fuqarolikning to‘xtatilish asoslarini qonunda aniq belgilanganligi; 
–
fuqarolikni tiklash mumkinligi; 
–
fuqarolik to‘g‘risidagi ishlarda O‘zbekiston 
RespublikasiPrezidentining mutlaq vakolatlari; 
– xalqaro shartnomalarda milliy qonunchilikda bayon etilganidan 
boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalarining 
qo‘llanilishi va boshqalar
21
. 
Yuqorida fuqarolikka oid eng asosiy prinsiplar sanab o‘tildi. Har bir 
insonning uzviy huquqlaridan biri “fuqarolik” maqomini olishga bo‘lgan 
huquqi hisoblanadi. Shuning uchun ham barcha demokratik davlatlarda 
insonlarning fuqarolik maqomiga ega bo‘lish asoslari huquqiy 
jihatdan mustahkamlab qo‘yilgan. Jumladan, “O‘zbekiston Respublikasi 
fuqaroligi to‘g‘risida”gi Qonunining 1-moddasiga binoan har bir kishiga 
O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi bo‘lish huquqi e’tirof etilgan, ya’ni 
“hech kim fuqarolikdan yoki fuqarolikni o‘zgartirish huquqidan mahrum 
qilinishi mumkin emas” degan printsip mustahkamlangan
22
. Ushbu prinsip 
halqaro huquqning umum e’tirof etilgan qoidasi asosidafuqarolik 
institutining ahamiyatini oshirish barobarida bejiz mustahkamlanib 
qo‘yilmagan.
O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligini olish asoslari har bir inson 
uchun tenglik asosidabelgilangan. O‘zbekiston Respublikasida fuqarolar 
o‘z huquqiy holatiga ko‘ra qonun oldida tengligi prinsipi konstitutsiyada 
mustahkamlab qo‘yilganligini alohida ta’kidlash lozim. Ya’ni har bir 
21
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Кенгашининг
Ахборотномаси
, 1992 
й
., 9-
сон
, 338-
модда
; 
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
, 2004 
й
., 51-
сон
, 514-
модда
; 2015 
й
., 32-
сон
, 
425-
модда
; 2016 
й
., 39-
сон
, 457-
модда
. 
22
“
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқаролиги
тўғрисида
”
ги
Қонуни
// 
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Кенгашининг
Ахборотномаси
, 1992 
й
., 
№
9, 338-
модда
.

---

148 
fuqaro ijtimoiy mavqei va boshqa holatlardan qat’iy nazar qonun oldida 
barobar ko‘riladi. Ba’zi fuqarolarga beriladigan imtiyozlar faqat ijtimoiy 
adolat yuzasidan bo‘lishi lozim. 
Fuqarolarning huquq va erkinliklari davlat tomonidan muhofaza 
qilinib, ularning daxlsizligi prinsipi amalda bo‘lishini ta’minlash davlat 
oldidagi mas’uliyatdir. Shuning uchun ham davlat va fuqaro 
munosabatlarida huquq va burchlar bilan o‘zaro bog‘liqlik e’tirof etilgan. 
Sud hokimiyatining qabul qilgan qaroriga asoslangan hollardagina 
vakolatli idoralar fuqaroning huquq va erkinligini cheklashi mumkin. 
Ushbu prinsip “Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi”ning bosh 
qoidalarida bayon qilinib, unga ko‘ra insonlarning konstitutsiya va qonun 
orqali e’tirof etilgan huquqlari buzilgan hollarda, nufuzli milliy sudlar 
tamonidan bu huquqlarning samarali tiklanishiga bo‘lgan huquqi 
mustahkamlab qo‘yilgan.
O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligi unga qanday asoslarda ega 
bo‘lganligidan qat’iy nazar, hamma fuqarolar uchun tengligi prinsipidunyo 
hamjamiyati tamonidan qo‘llab quvvatlanayotgan g‘oya asosida 
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida e’tirof etilgan. Demakki, 
ushbu prinsipning milliy huquqimizdan o‘rin olishi, Konstitutsiyamizda 
xalqaro huquq normalarining to‘liq aks etishidan dalolat beradi. 
O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligini olish asoslari qonunda 
mustahkamlanib, ushbu asoslarning qaysi biridan qat’iy nazar 
O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligini qabul qilgan shaxs Konstitutsiya va 
qonundae’tirof etilgan barcha huquq va erkinliklardan foydalanishda 
hamda majburiyatlarni bajarishda teng huquqlidir. Ushbu qoida 
Konstitutsiyamizning 18-moddasida belgilangan asosiy prinsipning uzviy 
davomi hisoblanadi
23
.
Yuqorida aytilganidek, mamlakatimizda fuqarolik shaxs bilan 
davlatning doimiy siyosiy-huquqiy aloqasini belgilaydi, bu aloqa ularning 
o‘zaro huquqlari va burchlarida ifodalanadi. O‘zbekiston Respublikasida 
har bir kishi fuqaro bo‘lish huquqiga egadir. Qonunga muvofiq, hech kim 
fuqarolikdan yoki fuqarolikni o‘zgartirish huquqidan mahrum qilinishi 
mumkin emas.
 
O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligi fuqarolikni olish 
asoslaridan qat’iy nazar barcha uchun tengdir. O‘zbekiston 
23
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
. – 
Т
.: “
Ўзбекистон
”, 2017. – 76 . 

---

149 
Respublikasining fuqarolari kelib chiqishlaridan, ijtimoiy va mulkiy 
holatidan, irqi va millatidan, jinsi, ma’lumoti, tilidan, dinga 
munosabatidan, siyosiy va boshqa e’tiqodlaridan, mashg‘ulotining turi va 
sajiyasi hamda boshqa holatlardan qat’iy nazar, qonun oldida tengdirlar. 
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining teng huquqliligi iqtisodiy, 
siyosiy, ijtimoiy va madaniy turmushning barcha sohalarida ham 
ta’minlanadi. 
Qoraqalpog‘iston Respublikasining fuqarosi ayni bir vaqtda 
O‘zbekiston Respublikasining ham fuqarosidir. 
O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligiga mansublik masalasi 
mustaqillik va davlat suvereniteti e’lon qilinishi bilan, suveren davlat 
belgilaridan biri sifatida fuqarolik institutini huquqiy asoslarini zudlik 
bilan mustahkamlash zaruratini o‘zida ifodalagan edi. O‘zbekiston 
fuqaroligi huquqiy maqomiga kimlar ega ekanligini alohida tamoyil 
asosida belgilab qo‘yish lozimligi tufayli Qonunning 4-moddasida 
“O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligiga mansublik” tamoyili o‘z aksini 
topdi. Xususan, unda O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligiga mansublik 
masalasi mazkur hujjatning qabul qilinayotgan vaziyathamda keyingi davr 
xususiyati har tomonlama e’tiborga olinib, hal etilgan. Shunga ko‘ra, 
quyidagi shaxslar O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari bo‘ladilar: 
1) kelib chiqishi, ijtimoiy va mulkiy holatidan, irqi va millatidan, 
jinsi, ma’lumoti, tili, siyosiy qarashlari, diniy e’tiqodi, mashg‘ulotining 
turi va sajiyasidan qat’iy nazar, ushbu Qonun kuchga kirgan vaqtda 
O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashab turgan, boshqa davlatlarning 
fuqarolari bo‘lmagan hamda O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi 
bo‘lish istagini bildirgan shaxslar; 
2) davlat yo‘llanmasi bilan O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida 
ishlayotgan, harbiy xizmatni o‘tayotgan yoki o‘qiyotgan shaxslar, agar
ular O‘zbekiston Respublikasining hududida tug‘ilgan bo‘lsalar yoki 
doimiy yashaganliklarini isbot qilgan bo‘lsalar, boshqa davlatlarning 
fuqarolari bo‘lmasalar va ushbu Qonun kuchga kirganidan (ma’lumot 
uchun ushbu Qonun 1992-yil 28-iyuldan e’tiboran kuchga kirgan) keyin 
kechi bilan bir yil ichida O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi bo‘lish 
istagini bildirgan bo‘lsalar; 
3) qonunga muvofiq O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligini 
olgan shaxslar.Bugungi kunda mazkur qonunning 4-moddasidagi oxirgi 
band amal qilib, unga asosan O‘zbekiston fuqaroligiga mansublik 
aniqlanadi. 

---

150 
O‘zbekiston Respublikasi fuqarosining pasporti, pasport olingunga 
qadar esa – tug‘ilganlik to‘g‘risidagi guvohnoma yoki shaxsning 
fuqaroligiga doir ma’lumotlar bo‘lgan boshqa hujjat – O‘zbekiston 
Respublikasining fuqaroligini tasdiqlovchi hujjatlar deb 
hisoblanadi.O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi pasportining va tug‘ilganlik 
to‘g‘risidagi guvohnomasining namunalari, ularni berish tartibi va shartlari 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. 
Bu borada 2011-yil 5-yanvardagi PF-4262-sonli “O‘zbekiston 
Respublikasida pasport tizimini takomillashtirishga doir qo‘shimcha 
chora-tadbirlar to‘g‘risida” Prezident Farmoni bilan “O‘zbekiston 
Respublikasida pasport tizimi to‘g‘risidagi Nizom” tasdiqlanib
24
, Vazirlar 
Mahkamasi tomonidan “Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish 
qoidalari” qabul qilingan.
Nikohdan o‘tishda va uni bekor qilishda fuqarolikning saqlanib 
qolinishi fuqarolik instituti tamoyili sifatida “O‘zbekiston 
Respublikasining fuqaroligi to‘g‘risida”gi Qonunining 6-moddasida 
o‘z aksini topgan, ma’lumki, oila qurish va nikohdan o‘tish masalalariga 
oid xalqaro umume’tirof etilgan qoidalar shaxslarning bu sohadagi
huquq va erkinliklarini kafolatlaydi hamda rag‘batlantiradi. 
1966-yil 19-dekabrdagi “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi 
xalqaro Pakt”ning 23-moddasi oila, erkak va ayol nikohi va uni tuzishda 
hamda bekor qilinayotgan vaqtda er-xotin huquqi va majburiyati 
to‘g‘risidagi qoidalarni o‘zida ifodalaydi
25
. Madomiki, nikohdan o‘tishda 
fuqarolik huquqiy holati muammo keltirib chiqarmas ekan, nikoh tuzish va 
uni bekor qilish holatlari fuqarolikni o‘zgarishiga olib kelmaydi. 
O‘zbekiston qonunchiligi er-xotindan birining fuqaroligini o‘zgarishi 
ikkinchisining fuqaroligi o‘zgarishiga olib kelmasligini mustahkamlaydi. 
Buning mazmuni shundaki, mabodo er-xotindan biri o‘z fuqaroligini 
o‘zgartirsa, ikkinchisi o‘zining hohishiga ko‘ra o‘z fuqaroligini tanlash 
huquqini saqlab qoladi.
Chet elda yashovchi shaxslarning O‘zbekiston Respublikasi 
fuqaroligini saqlab qolish tamoyilining mazmunidan shuni anglash 
lozimki, O‘zbekiston fuqarosi xorijiy davlatlarda qancha muddat doimiy 
yashashidan qat’iy nazar, fuqarolik huquqiy maqomidan, qonunda 
24
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
, 2011 
йил
, 1-2-
сон
, 2-
модда
. 
25
Международный
пакт
о
гражданских
и
политических
правах
// 
Узбекистан
и
международные
договора
по
правам
человека
(
Сборник
международных
договоров
по
правам
человека
, 
к
которым
присоединилась
Республика
Узбекистан
), 
Т
.: «
Адолат
», 1998, 440-
бет
. 

---

151 
belgilangan tartib va talab bundan mustasno, ajratilishi mumkin emas. 
Xorijiy mamlakatda doimiy istiqomat qilayotgan O‘zbekiston fuqarosi
uch yil davomida, uzrli sabablarsiz davlatimiz konsulligi hisobida turmasa, 
buning oqibatida o‘z fuqaroligini yo‘qotishi mumkin.
 
Aslida O‘zbekiston fuqarosining chet elda yashashi O‘zbekiston 
Respublikasi fuqaroligining to‘xtatilishiga olib kelmaydi. Zero, chet
eldaham O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari O‘zbekiston 
Respublikasining himoyasi va homiyligidan foydalanadilar.O‘zbekiston 
Respublikasi, uning diplomatiya vakolatxonalari va konsullik 
muassasalari, shuningdek, ularning mansabdor shaxslari O‘zbekiston 
fuqarolari o‘zlari borgan mamlakat qonunlari bilan, O‘zbekiston 
Respublikasi va uning fuqarosi borgan davlat qatnashayotgan shartnomalar 
hamda xalqaro odatlar bilan berib qo‘yilgan hamma huquqlardan to‘la 
foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lishlari uchun choralar ko‘rishlari, 
ularning huquqlarini va qonun bilan muhofaza qilinadigan 
manfaatlarini qonunlarda belgilangan tartibda himoya qilishlari, zarur 
hollarda esa O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining buzilgan huquqlarini 
tiklash choralarini ko‘rishlari shart. 
O‘zbekiston “Konsullik munosabatlari to‘g‘risidagi Vena 
Konvensiyasiga” qo‘shilgan, unga asosan respublikaning konsullik 
tashkilotlari chet davlatlarda O‘zbekiston fuqarolarining huquqlari va 
qonuniy manfaatlarini himoya qilishni ta’minlaydi. 
O‘zbekiston Respublikasi fuqarosini chet davlatga topshirishga
yo‘l qo‘ymaslik tamoyili ushbu qonunning 8-moddasida mustahkamlab 
qo‘yilgan
26
. Milliy qonunchiligimizga ko‘ra, basharti, O‘zbekiston 
Respublikasining xalqaro shartnomasida boshqacha tartib nazarda 
tutilgan bo‘lmasa, O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi chet davlatga 
topshirilishi mumkin emas. O‘zbekiston fuqarolarini chet davlatga 
topshirishga (ekstraditsiya qilishga) yo‘l qo‘ymaslik tamoyili, mazmunan 
o‘zga davlatlarning hududida, ularning qonunlarida belgilangan 
jinoyatlarni sodir etgan respublikamiz fuqarolariga nisbatan bildirgan 
talabi asosida vujudga kelgan faoliyatiga berilgan rad javobini anglatadi. 
Faqat O‘zbekiston Respublikasi tomonidan tuzilgan davlatlararo 
shartnomalardaboshqacha tartib belgilanmagan holatlar bo‘yicha ushbu 
tamoyil amalda bo‘ladi. O‘zbekiston fuqarosining chet davlatda amalga 
26
“
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқаролиги
тўғрисида
”
ги
Қонуни
// 
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Кенгашининг
Ахборотномаси
, 1992 
й
., 
№
9, 338-
модда
. 

---

152 
oshirgan jinoiy harakatiga O‘zbekiston hukumati befarq qaramaydi, 
albatta. Chet elda jinoyat sodir qilgan fuqaro o‘z qilmishiga yarasha jazo 
olishi muqarrar. 
O‘zbekiston Respublikasi fuqarosining chet davlat fuqaroligiga 
mansubligini tan olmaslik tamoyili ushbu qonunning 10-moddasida e’tirof 
etilgan
27
. Bundan shuni anglash mumkinki, O‘zbekiston fuqaroligiga ega 
shaxslarning boshqa davlatlarning fuqaroligiga ham ega bo‘lish holatlari 
amaliyotda uchrab turadi. Ikki fuqarolik yoki ko‘p fuqarolik bilan bog‘liq 
masalalarning oqibatida muammolar yuzaga kelmasligini oldini olib, 
hamda yagona fuqarolik tamoyilining amalda bo‘lishini ta’minlash 
maqsadida ushbu tamoyil o‘rnatilgan hamda amal qilib kelmoqda.
Fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning huquqiy holatiga aniqlik kiritish 
maqsadida, kimlar bunday shaxslar ekanligini ushbu Qonunning 
11-moddasidagi tamoyil belgilab bergan
28
. Ushbu tamoyil O‘zbekiston 
Respublikasi hududida yashab turgani holda O‘zbekiston Respublikasi 
fuqarosi bo‘lmagan va o‘zining chet el fuqaroligiga mansubligini 
isbotlovchi dalillarga ega bo‘lmagan shaxslar fuqaroligi bo‘lmagan 
shaxslar, deb hisoblanishini bildiradi.