Harbiy-texnik instituti konstitutsiyaviy huquq

Demokratiya va saylov 
tushunchalari doimo yonma-yon yuradi, ular birlashib ketgan. Saylov 
– demokratiya degani. Demokratiya bu saylov degani. Chunki har 

---

60 
qaysi partiya aynan saylov orqali o‘zining tarafdorlarini aniqlaydi, 
kim unga ovoz beryapti, kim uning g‘oya va dasturlarini qo‘llab – 
quvvatlayapti 
–
bularning barchasini amalda ko‘rishga muvaffaq 
bo‘ladi
”
7
.
Darhaqiqat, biz demokratiyani fuqarolarning saylovlarda 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zlari xohlagan va munosib, deb topgan nomzodlariga 
yoki siyosiy partiyalarga ovoz berishlarida ko‘rishimiz mumkin. 
Eramizdan oldingi V asrda yashagan Perikl ham demokratiyani 
shunday tavsiflagandi: “Bu tuzum «demokratiya» deb ataladi. Chunki 
ozchilikning emas, ko‘pchilikning manfaatlariga asoslanadi. Xususiy 
manfaatlar uchun esa qonunlarimiz hammaga bir xil huquq beradi”. 
Shuningdek, eramizdan oldingi yashagan yunon faylasufi Aflotun 
(Platon) o‘zining ilk asarlaridan bo‘lmish «Musohabalar»idayoq 
«yaxshilar hokimiyati», deya demokratiyaga ta’rif bergandi: “Birovlar uni 
demokratiya deyishadi, boshqalar yana nimadir deb atashar – kimning 
ko‘ngli nimani tusasa, shunday, aslida bu – yaxshilarning xalqning 
vakolati bilan boshqaruvidir”. Eramizdan oldingi V asrda yashagan yana 
bir antik davr vakili Perikl ham demokratiyani shunday tavsiflaydi:
“Bu tuzum demokratiya deb ataladi. Chunki ozchilikning emas, 
ko‘pchilikning manfaatlariga asoslanadi. Xususiy manfaatlar uchun esa 
qonunlarimiz hammaga bir xil huquq beradi”. 
Demokratiya o‘zining sof ko‘rinishida fuqarolarga o‘zlari va 
mamlakatlari taqdiriga doir davlatona qarorlar chiqarish jarayonida 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri, masalan, referendumlar orqali ishtirok etish imkonini 
beradi. Bu bevosita demokratiya demakdir. Bunday imkoniyat O‘zbekiston 
Respublikasi Konstitutsiyasining 9-moddasida (davlat va jamiyat 
hayotining eng muhim masalalarini referendum orqali hal etilishi 
belgilangan) va 32-moddasi (fuqarolarni davlat va jamiyat hayotini 
boshqarishda bevosita yoki o‘z vakillari orqali ishtirok etishlari 
belgilangan) ham ko‘zda tutilgan.
Fuqarolar o‘z nomlaridan faoliyat yurituvchi va qaror qabul qiluvchi 
vakillarini saylaydilar. Buni vakillik demokratiyasi yoki, boshqacha 
7
Каримов
И
.
А
. 
Бизнинг
бош
мақсадимиз
– 
жамиятни
демократлаштириш
ва
янгилаш
, 
мамлакатни
модернизация
ва
ислоҳ
этишдир
. – 
Т
.: “
Ўзбекистон
”, 2005. – 
Б
.13. 

---

61 
aytganda, bilvosita demokratiyadeb ataydilar. Vakillik demokratiyasining 
asosida doimiy o‘tkaziladigan, haqqoniy, halol va muqobil saylovlar 
yotadi. Bunday saylovlarning izchil o‘tkazilishi hokimiyatni xalqqa 
bog‘lab turadi.
Demokratiya sharoitida hukumat hokimiyat boshqaruvini xalq roziligi 
bilan oladi va mabodo, xalq hukumatga ishonchini yo‘qotsa, uni tinch, 
demokratik yo‘l bilan almashtira oladi. Zero, ingliz faylasufi Jon Lokk 
“hokimiyat haqida”da yozganidek, “har bir inson o‘z hayotining 
hakamidir” va u o‘ziga bekligidan voz kechib, o‘zining ustidan hokimiyat 
saylar ekan, uning faoliyatidan hisobdor va xabardor bo‘lishga haqlidir. 
Demokratiya shunday tuzumki, unda insonni imkon qadar kam 
boshqaradilar, imkon qadar kam chegaralaydilar, imkon qadar kam 
bezovta qiladilar. Ammo bu degani inson boshboshdoqlik qilaveradi, 
chegaradan chiqaveradi, degani emas, chunki boshqa insonlar ham uning 
kabi ozod insonlar, erkinlik istaydilar, halovat xohlaydilar. Bir insonning 
halovati boshqa insonga behalovatlik keltirsa, bu halovat, bu erk 
chegaralanadi, faqat boshqaning erkiga xavf solmaydigan darajadagina 
chegaralanadi. 
Ayrim davlatlarning “demokratiya”, “demokratiyalashtirish” niqobi 
ostida boshqa davlatlarning ichki ishiga aralashishi mutlaqo xalqaro 
normalarga to‘g‘ri kelmaydi. Bunga oid normalar Asosiy Qonunimizda
o‘z yechimini topgan. Jumladan, Konstitutsiyamizning 17-moddasida 
shunday deyiladi, “O‘zbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning 
to‘la huquqli subyektidir. Uning tashqi siyosati davlatlarning suveren 
tengligi, kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik, 
chegaralarning daxlsizligi, nizolarni tinch yo‘l bilan hal etish, boshqa 
davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik qoidalariga va xalqaro 
huquqning umume’tirof etilgan boshqa qoidalari va normalariga 
asoslanadi”.
Shundan ham ko‘rinib turibdiki, har bir davlat o‘zining ichki va tashqi 
siyosatini amalga oshirar ekan, albatta umum e’tirof qilingan xalqaro 
normalarga so‘zsiz rioya etishlari shart.
Garchand demokratiya azaliy qadriyat bo‘lsa-da, faqat XX asr 
o‘rtalariga kelib umuminsoniy qadriyat sifatida e’tirof etildi va bugun – 

---

62 
XXI asrda umumjahon maqomiga ega bo‘lmoqda. Shu bois ham 
mustaqillikning dastlabki yillaridanoq mamlakatimizda bunga katta 
ahamiyat berildi. Xususan, 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan 
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 32-moddasiga ko‘ra, 
“O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini 
boshqarishda bevosita hamda o‘z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga 
egadirlar. Bunday ishtirok etish o‘zini-o‘zi boshqarish, referendumlar 
o‘tkazish va davlat organlarini demokratik tarzda tashkil etish, 
shuningdek,davlat organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini 
rivojlantirish va takomillashtirish yo‘li bilan amalga oshiriladi”. 
Fuqarolarning jamiyat va davlat ishlarida, shuningdek, qonun 
loyihalarini muhokama qilishdagi ishtiroklari normativ-huquqiy 
hujjatlarda bevosita o‘z ifodasini topgan. Jumladan, 2000-yil 14-dekabrda 
qabul qilingan, “Qonun loyihalarining umumxalq muhokamasi 
to‘g‘risida”gi qonunida fuqarolarning qonun loyihalarini muhokama 
qilishdagi ishtiroklari bevosita ko‘rsatib o‘tilgan. Unga ko‘ra, “Qonun 
loyihalarining umumxalq muhokamasida fuqarolarning ishtirok etishi 
ixtiyoriydir hamda fuqarolarni qonun loyihalarining umumxalq 
muhokamasida ishtirok etishga majburlash taqiqlanadi. Qonun 
loyihalarining umumxalq muhokamasida ishtirok etishda fuqarolar teng 
huquqdan foydalanadilar. 
“2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada 
rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi”
1
da,davlatimiz taraqqiyotining 
beshta ustuvor yo‘nalish bo‘yicha ulkan islohotlar amalga 
oshirilmoqda. Xususan, bu islohotlarning tub zaminida O‘zbekiston 
Respublikasining Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, 
“...Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili, deb e’lon qilingan
2017-yilda “Inson manfaatlari hamma narsadan ulug‘”, degan g‘oya asosiy 
mezon bo‘lib xizmat qilmoqda
1
.
1
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
“2017-2021
йилларда
Ўзбекистон
Республикасини
янада
ривожлантиришнинг
Ҳаракатлар
стратегияси
”
ни
тасдиқлаш
тўғрисида
”
ги
фармони
. 
//
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
, 2017, 6-
сон
, 70-
модда
1
Мирзиёев
Ш
.
М
. 
Конституция
– 
эркин
ва
фаровон
ҳаётимиз
, 
мамлакатимизни
янада
тараққий
эттиришнинг
мустаҳкам
пойдеворидир
. 
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ш
.
М
.
Мирзиёевнинг
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
қабул
қилинганининг
25 
йиллигига
бағишланган
тантанали
маросимдаги
маърузаси
. //
Халқ
сўзи
, 2017 
йил
9 
декабрь

---

63 
Fuqarolarning jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, 
e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeyiga qarab, qonun loyihalarining 
umumxalq muhokamasida ishtirok etish huquqlarini cheklash taqiqlanadi. 
Qonun loyihalarining umumxalq muhokamasi jarayonida fuqarolar qonun 
loyihalari bo‘yicha o‘z fikrini erkin bildirish huquqiga egadirlar hamda 
hech kim qonun loyihalari yuzasidan o‘z fikrini bildirishga majbur 
qilinishi mumkin emas”
2
. 
Hozirda demokratik tizimlar bir-biridan ancha farq qiladi, ammo 
ularda taraqqiyotning umumiy asoslari mavjud bo‘lib, ular quyidagi talab 
va belgilarda namoyon bo‘ladi: inson huquqlarini tan olish va xalqaro 
andozalar darajasida ro‘yobga chiqarish; demokratik huquqiy va dunyoviy 
davlat printsiplarini amalga oshirish; Konstitutsiyaning ustuvorligi; 
ko‘ppartiyaviylik, siyosiy plyuralizm, ekstremizmning siyosiy, diniy va 
boshqa turlariga suyanmaydigan, jamiyatda ijtimoiy, milliy va diniy 
dushmanlik urug‘ini sochmaydigan siyosiy partiyalar faoliyatining 
erkinligi; hokimiyat vakolatlarining taqsimlanishi printsipi davlat 
hokimiyati faoliyat ko‘rsatishning qat’iy chegaralanganligi;
fuqaroning davlat oldida, davlatning esa fuqaro oldida majburiyatlarga ega 
ekanligi; kelishuv, kompromiss va konsensus siyosiy-huquqiy 
mexanizmining mavjudligi; ijtimoiy nizolarning oldini olishning, 
barqarorlik va milliy kelishuvni qo‘llab-quvvatlovchi huquqiy 
mexanizmning mavjudligi; fuqarolarning siyosiy jarayondagi faol 
ishtiroklari va davlat hokimiyatining oliy idoralari hamda mahalliy o‘zini 
o‘zi boshqarish idoralari shakllanishida saylovchilarning hal qiluvchi 
ahamiyatga ega ekanligi.
Fuqarolarning shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari va 
erkinliklari hamda ularning konstitutsiyaviy kafolatlanganligi 
jamiyatimizning demokratik mohiyatini ifodalaydi. Shu bilan birga, 
demokratiya shaxsga imkon qadar ko‘p erkinlik beradi va shunga yarasha 
katta mas’uliyat yuklaydi, insonni o‘z taqdiriga ega etadi hamda qadr-
qimmatini ko‘taradi. 
Bu jihatdan qaraganda, Konstitutsiyamiz inson va fuqarolarga ancha 
keng huquq va erkinliklar beradi. Uning VII-XI boblarida fuqarolarning 
2
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Қонун
лойиҳаларининг
умумхалқ
муҳокамаси
тўғрисида
”
ги
Қонуни
. 2000 
й
., 
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Ахборотномаси
. 2001 
й
., 
№
1–2, 14-
модда
.

---

64 
shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari, erkinliklari, burchlari va 
ularning kafolatlari mustahkamlab qo‘yilgan. Konstitutsiyamizning 
18-moddasida “O‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq 
va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib 
chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeyidan qat’iy nazar, qonun 
oldida tengdirlar”, deb e’lon qilinishi bu borada muhim qadam bo‘lib 
hisoblanadi.