Harbiy-texnik instituti konstitutsiyaviy huquq

5 §. Siyosiy partiyalarning konstitutsiyaviy maqomi 
Jamiyatning siyosiy tizimi ijtimoiy-siyosiy tusdagi munosabatlarda 
qatnashuvchi tashkilotlardan iborat. Siyosiy tizimning ajralmas tarkibiy 
qismi va uning asosiy bo’g’inlaridan biri esa siyosiy partiyalardir.
 
Partiya - 
(lot. Partio – bo’laman, ajrataman) g’oyaviy jihatdan 
maslakdosh, manfaatlari mushtarak bo’lgan, shuningdek, muayyan ishni 
bajarish uchun ajratilgan kishilar guruhi.
160
Siyosiy partiya jamiyatda kishilarni birlashtiradi va ularning 
maqsad-muddaolarining birligini ta’minlaydi, vakillik organlari uchun 
kurashib, o’z siyosiy guruhlarining manfaatlarini himoya qiladilar. Oliy 
Majlis, xalq deputatlari kengashlarini shakllantirishda ular ham eng asosiy 
siyosiy kuch sifatida maydonga chiqadilar hamda o’z nomzodlarining 
saylanishi bilan hokimiyatni tuzish va davlat boshqaruvida ishtirok 
etadilar. 
Partiyalarning vujudga kelish tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, 
ularning ko’rinishi qadimgi davrlardayoq mavjud bo’lganligiga guvoh 
bo’lamiz. Masalan, miloddan avvalgi V asrda Afina (Yunoniston)da 
aristokratik va demokratik guruhlar (bular o’ziga xos dastlabki partiyalar 
edi) o’rtasida siyosiy kurash boshlangan edi. Siyosiy partiyalar o’rta 
asrlarda ham mavjud bo’lgan. Shuni nazarda tutish kerakki, qadimgi 
davrda ham, o’rta asrlarda ham partiyalar faqat davlatni boshqarish rejimi 
(tartibi) ma’lum darajada demokratiya alomatlariga ega bo’lgan 
joylardagina tashkil topgan. 
Faqat shunday sharoitlarda partiyalar qandaydir ijtimoiy 
manfaatlarni ifoda eta olishgan. Partiyalar, qachonki ularni turli ijtimoiy 
manfaatlarni tahlil qilish, bunday manfaatlarni ta’riflash va himoya 
qilishga majbur qiluvchi boshqa partiyalar, ya’ni raqiblar bo’lgandagina, 
o’z majburiyatlarini saqlab qoladilar, ularni amalga oshirishga harakat 
qiladilar va faoliyat ko’rsata oladilar. Partiyalar shu tarzda jamiyatning 
turli qatlamlari (tabaqalari) orasida o’z tarafdorlariga ega bo’ladilar. 
Siyosiy partiyalar zamonaviy ma’noda dastlab Yevropadagi (burjua) 
inqiloblar munosabati bilan yuzaga keldi. O’sha inqiloblar chog’ida xalq 
160
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
. 6-
том
. 
Т
.: 2003 . 698-
бет
. 

---

345 
vakillari tuzildi, ya’ni saylanadigan vakillar vositasida amalga 
oshiriladigan xalq hokimiyati tizimi barpo qilindi. Dastlab partiyalar 
safiga, bir tomondan monarx (yakka hokim) va feodallar, ikkinchi 
tomondan esa, teng huquqlilik va siyosiy erkinlik himoyachilari 
birlashdilar. Natijada, turli partiyalar yuzaga kela boshladi, ular 
jamiyatning ayrim ijtimoiy va mintaqaviy guruhlari manfaatlarini 
himoya qilishga kirishdilar. Sinfiy guruhlarga bo’linishning kuchayishi, 
ijtimoiy ziddiyatlarning chuqurlashishi munosabati bilan siyosatga 
jamiyatning keng tabaqalari jalb qilinishi natijasida, partiyalarning roli 
yanada kuchaydi va ular siyosatning asosiy subyekti hamda demokratik 
davlatchilikning zarur elementi bo’lib qoldi.
161
Demokratik jamiyatda siyosiy partiyalarning roli shundaki, 
demokratiya faol siyosiy partiyalarning bo’lishini taqozo etadi. Siyosiy