|
МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ
135
1. Endogen (genetik) ta’sirlar oqibatida kelib chiqqan oligofrenie: irsiy patologiya bilan
bog‘langan, oilada mavjud bo‘lgan, birinchi marta paydo bo‘lgan ko‘rinishi.
2. Ekzogen ta’sirlar natijasida (homilalik yoki postnatal ontogenezning dastlabki
bosqichlaridagi infeksiyalar, zaxarlanishlar, bosh miya jarohatlari orqali kelib chiqqan
oligofreniya.
Bugungi kunda aqli zaiflikni tashxislashda uni tekshirishga oid metodlarning
takomillashib borishi nerv sistemasining genetik buzilishiga ham ahamiyat berilmoqda. Aqli
zaiflikning genetik formasiga xromosomalarning turli buzilishlari bilan bog‘liq oligofreniya
kiradi. Bunda xujayradagi xromosomalar sonining o‘zgarishi, mozaik shaklda bo‘lishi, bir
xromosoma qismining boshqasiga qo‘shilishi va boshqalar kuzatiladi.
Hozirgi vaqtda moddalar almashinuvining buzilishi natijasida kelib chiqadigan
aqli zaiflik (fenilketonuriya, galaktozemiya, gistidinamiya, gistinuriya, tirozimeniya,
fruktozuriya va boshqalar) ko‘p kuzatilmoqda. Bu kasalliklarda ma’lum bir fermentning
tug‘ma yo‘q bo‘lishi organizmda zaharli moddalarni yig‘ilishiga olib keladi (fenilalanin,
gistidin, arginin...) va bolalarning miyasi zaxarlanadi. Oligofreniyaning kelib chiqishida
poligen turdagi irsiyatga ham alohida ahamiyat beriladi. Bunda avlodda ota-onalardan
o‘tgan patologik irsiy omillarning to‘planishi yuz beradi .
Ma’lumki, “Rivojlanishda nuqsoni bo‘lgan bolalar” atamasi jismoniy va aqliy
nuqsonlari umumiy rivojlanishning buzilishiga olib keladigan bolalarni anglatadi. Analizator
funksiyalaridan birining buzilishi bolaning intellektual, psixologik, ijtimoiy rivojlanishida
turli muammolariga olib keladi. Shunday qilib, masalan, bitta quloqda eshitish yo‘qolishi
yoki bir ko‘zda ko‘rish buzilishi bilan tovush yoki vizual signallarni idrok etish qobiliyati
saqlanib qoladi. Organizm sohasidagi bu kabi buzilishlar bolalarga atrofdagi dunyoni
bilishda, boshqa odamlar bilan muloqot qilishda u qadar qiyinchilikni yuzaga keltirmasligi
mumkin. Bundan tashqari o‘quv materialini o‘zlashtirishga va umumiy ta’lim maktabida
o‘qishga to‘sqinlik ham qilmasligi mumkin. Biroq buning uchun bu bolaning o‘ziga xos
hususiyatlariga mos ta’lim sharoiti va tibbiy-pedagogik-psixologik qo‘llab quvvatlovchi
alohida sharoitlar yaratilishi zarur. Bir quloqning eshitmasligi yoki bir ko‘zning ko‘rmasligi
haqida aytilgan holatga qanchalik maxsus sharoit va yondashuvlar zarurligini inobatga
olinsa, aqliy rivojlanish muammosi bor bolalar bilan ishlash va ularni ijtimoiy hayotga
tayyorlash jarayoni undanda murakkab va o‘ta xususiy yondashuvlarni taqozo etadi.
Ushbu toifadagi nogiron bolalarda ko‘pincha aqliy faoliyatning barcha jabhalarida qo‘pol
buzilishlar mavjud: xotira, e’tibor, fikrlash, nutq, vosita qobiliyatlari, hissiy soha. Biroq,
maxsus mashqlar va mashg‘ulotlardan so‘ng ular yaxshi natijalarga erishishlari mumkin.
Bunday bolalarning muammolari doirasi, umuman olganda, oila bilan yaqin aloqada bo‘lgan
pedagogika va reabilitatsiya sohasidagi mutaxassislarning (mos ravishda o‘qituvchilar va
ijtimoiy xodimlar) aralashuvini talab qiladi.
“Aqli zaiflik” atamasi hissiy funksiya va xatti-harakatlarga ta’sir qiluvchi ko‘plab
siljishlarni ifodalash uchun ishlatiladi. Bu har xil turdagi va murakkablik darajasidagi his-
tuyg‘ularning nomutanosibligi, tushunish va aloqaning buzilishi (yo‘qligidan ko‘ra) va
noto‘g‘ri moslashish emas, balki noto‘g‘ri yo‘naltirilganligi bilan tavsiflanadi. Ko‘pincha,
bunday kasalliklar to‘satdan paydo bo‘ladi va o‘tkir siljish shaklini oladi, ba’zida
biokimyoviy o‘zgarishlar yoki giyohvand moddalarni iste’mol qilish, og‘ir yoki uzoq
muddatli stressni boshdan kechirish, psixologik to‘qnashuvlar va boshqa sabablar natijasida
yuzaga keladi. Bolalikda his-tuyg‘ular yoki xatti-harakatlar sohasidagi o‘zgarishlar ko‘proq
sodir bo‘ladi. Biroq, aqliy zaiflik va boshqa asoratlar bilan aqliy zaiflikning kombinatsiyasi
mavjud. Bu kasalliklarga tashxis qo‘yish, bu kasallikdagi bolalar bilan ishlashda ma’lum
qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi hamda mutaxassislardan yaxshi tayyorgarlik va kasbiy
kompetensiyani talab qiladi.
Milliy va xorijiy maxsus pedagogikada oligofreniya intellektual yetishmovchilikning
Do'stlaringiz bilan baham: |
