Harakat bildiruvchi soʻzlar turkumi va shu turkumga oid har bir soʻz

---

Feʼl

Feʼl — harakat bildiruvchi soʻzlar turkumi

va shu turkumga oid har bir soʻz.

Grammatikada "harakat" soʻzi keng

tushunchali boʻlib, nafaqat harakatni,

balki holat yoki hodisani ham bildiradi,

mas: yugurmoq, sakramoq, yigʻlamoq,

uxlamoq, oʻylamoq, sevmoq, tinchimoq,

qurimoq, koʻpaymoq va boshqa

F.lar lugʻaviy maʼnoga ega yoki ega

emasligiga koʻra 2 turga boʻlinadi:

mustaqil F.lar, yordamchi F.lar. Mustaqil

---

F.lar, xuddi boshqa mustaqil soʻz

turkumlariga oid soʻzlar kabi, lugʻaviy

maʼnoga ega boʻladi, gapning mustaqil

boʻlagi vazifasida kela oladi va h.k.

(qarang 

Soʻz turkumlari

). Yordamchi F.lar

lugʻaviy maʼnoga ega boʻlmaydi. Ular turli

yordamchi vazifalarda kelib, turli

qoʻshimcha maʼnolar ifodalash uchun

xizmat qiladi. Yordamchi F.lar oʻz

vazifasiga koʻra 3 asosiy turga boʻlinadi:

1) feʼl yasash uchun xizmat qiluvchi

yordamchi F.lar: qil, et, ayla, boʻl (qabul

qilmoq, taklif etmoq, tamom boʻlmoq

kabi); 2) F.ning analitik shaklini yasash

uchun xizmat qiluvchi yordamchi F.lar

(bular, odatda, "koʻmakchi F.lar" deb

yuritiladi). F.ning bunday shakllari turli

---

grammatik, modal va boshqa maʼnolarni

ifodalaydi: oʻqib boʻldi, koʻrib qoldi,

qoʻrqib ketdi va boshqa; 3) bogʻlama

vazifasini bajaruvchi yordamchi F.lar.

Mac, qil, boʻl: sportchi boʻlmoq, oʻqituvchi

boʻlmoq.

Hozirgi oʻzbek tilida yordamchi F.lardan

farklanuvchi "toʻliqsiz F." (lugʻaviy

maʼnosini tamomila yoʻqotgan, hozirgi

oʻzbek tilida maʼlum bir grammatik maʼno

va vazifalarda qoʻllanuvchi F.)ning edi,

ekan, emish, esa shakllari ham qoʻllanadi.

F. turkumi, boshqa soʻz turkumlari kabi,

oʻziga xos soʻz yasalishi va shakl

yasalishi tizimiga ega (qarang 

Soʻz

yasalishi

, 

Shakl yasalishi

). Yasama F.lar

---

la, lan, lash, lantir, lashtir affikslari hamda

qil, et (ayla) yordamchi F.lari bilan hosil

qilinadi: olqishlamoq, ruhlanmoq,

birlashmoq, jabr qilmoq, ruxsat etmoq.

F.lar oʻziga xos murakkab grammatik

kategoriyalar tizimiga ega. Xususiy

maʼnolari bilan oʻzaro farklanuvchi, bir

umumiy maʼnosiga koʻra birlashuvchi

shakllar tizimi F.ning grammatik

kategoriyalarini hosil qiladi. Oʻzbek tilida

F.ning quyidagi grammatik kategoriyalari

bor: nisbat kategoriyasi,

boʻlishliboʻlishsizlik kategoriyasi, mayl

kategoriyasi, zamon kategoriyasi,

shaxsson kategoriyasi.

---

Nisbat kategoriyasi — harakatning

subʼyekt va obʼyektga munosabatini

koʻrsatuvchi grammatik kategoriya.

Harakatning subʼyekt va obʼyektga

munosabatini koʻrsatishiga koʻra nisbat

kategoriyasining 5 turi farklanadi: bosh

nisbat; oʻzlik nisbati; orttirma nisbat;

majhul nisbat; birgalik nisbati. Har bir

nisbat shakli maxsus qoʻshimcha

yerdamida yasaladi. Faqat bosh nisbat

maxsus yasovchi (koʻrsatkich)ga ega

emas. Bosh nisbat harakatning ega bilan

ifodalangan shaxs yoki predmet

tomonidan bajarilishini bildiradi: oldi,

keldi, soʻrayapti va boshqa Oʻzlik nisbati

shakli (i)n, (i)l qoʻshimchalari yerdamida

yasaladi va harakatning subʼyektning

---

oʻziga obʼyekt sifatida karatilganligini yoki

subʼyektning oʻzi doirasida yuzaga

kelishini (bajarilishini) bildiradi:

maqtanmoq, koʻrinmoq, tugʻilmoq va

boshqa Orttirma nisbat shakli dir, ir, t

affikslari yerdamida yasaladi va

obʼyektsiz F.ni obʼyektiv F.ga aylantiradi,

obʼyektli F.dan yasalganda esa unga yana

obʼyekt qoʻshilganini bildiradi: keltir,

kuldir, ichir, oʻqit va boshqa Majhul nisbat

shakli (i)l, (i)n qoʻshimchalari bilan

yasaladi va asosiy eʼtiborni harakatning

bajaruvchisiga emas, balki obʼyekt bilan

harakatning oʻziga qaratilishini bildiradi:

keltirildi, tozalandi. Bu nisbat shakli

obʼyektsiz (oʻtimsiz) F.lardan yasalganda,

shaxssizlik maʼnosi ifodalanadi:

---

(koʻprikdan) oʻtildi, (mehmonga) borildi

va boshqa Birgalik nisbati sh affiksi

yerdamida yasaladi va harakatning

birdan ortiq shaxs tomonidan, birgalikda

bajarilishini bildiradi: (yer) haydashdi,

(meva) terishdi va boshqa Demak, nisbat

shaklining oʻzgarishi bilan harakatning

subʼyekt yoki obʼyektga munosabatida

oʻzgarish boʻladi. Boʻlishli boʻlishsizlik

kategoriyasi — harakatning tasdiq yoki

inkori maʼnosini ifodalovchi shakllar

tizimi. Bu kategoriyaning oʻzaro zidlik

hosil qiluvchi 2 jihati bor: boʻlishlilik va

boʻlishsizlik. Boʻlishli F.ning maxsus

koʻrsatkichi yoʻq (nol koʻrsatkichli).

Boʻlishsiz F. shakli esa ma affiksi

yerdamida yasaladi: keldi (boʻlishli shakl)

---

— kelmadi (boʻlishsiz shakl). Boʻlishsizlik

(inkor) maʼnosi "yoʻq" soʻzi va "emas"

toʻliqsiz F.i bilan ham ifodalanadi: borgani

yoʻq, borgan emas.

Mayl kategoriyasi — harakatning

voqelikka munosabatini soʻzlovchi nuqtai

nazaridan belgilovchi grammatik

kategoriya. Oʻzbek tilida maylning

quyidagi turlari bor: 1) buyruqistak mayli:

ayt, aytgin, ayting kabi; 2) shart mayli. Bu

mayl shakli sa affiksi yerdamida yasaladi:

borsam, borsang , kursa kabi; 3) shartli

mayl — bajarilishi shart ergash gapdan

anglashilgan harakatning bajarilishiga

bogʻliq boʻlgan (shartlangan) harakatni

bildiruvchi mayl. Bu mayl shakli (a)r edi,

---

maye edi yerdamida yasaladi va bu

shakldagi F. bosh gapning kesimi boʻlib

keladi: Vaqting boʻlsa, kinoga borar edi k.

Imkoning boʻlsa, bunday qiynalib yurmas

eding; 4) maqsad mayli. Bu mayl shakli

moqchi affiksi yerdamida yasaladi va

harakatni bajarishbajarmaslik maqsadini

bildiradi: soʻramoqchiman,

oʻqimoqchiman, aytmoqchi emasman; 5)

ijro mayli — harakatholatni uning

bajarilishi (ijrosi) bilan kar uch zamondan

birida ifodalaydigan mayl. Bu mayl turi

zamon va shaxsson koʻrsatkichlari orqali

shakllanadi: oʻqidim, oʻqiyapman,

oʻqiyman; koʻrganman, koʻrgansan,

koʻrgan.

---

Zamon kategoriyasi — harakatning nutq

paytiga munosabatini bildiruvchi

grammatik kategoriya. Harakatning nutq

paytiga munosabatiga koʻra F.ning 3

zamon turi farqlanadi: oʻtgan zamon —

keldi, oldim; hozirgi zamon • —

kelyapman, kelyapti; kelasi zamon —

kelaman, olasan va boshqa

Shaxsson kategoriyasi — harakatning 3

shaxs (soʻzlovchi, tinglovchi, oʻzga)dan

biriga oidligi maʼnosini bildiruvchi

grammatik turkum: keldi m (birinchi

shaxs, birlik), keldik (birinchi shaxs,

koʻplik), kelding (ikkinchi shaxs, birlik),

keldingiz (ikkinchi shaxs koʻplik).

---

Oʻzbek tilida F.ni maʼlum bir vazifaga

xoslovchi shakllar ham mavjud. Bular:

sifatdosh (qarang), ravishdosh (qarang),

harakat nomi (q) shakllaridir.

Bulardan tashqari F.ning turli modal

maʼno, takror maʼnosi va boshqa

maʼnolarni bildiruvchi shakllari ham bor.

Ular maxsus qoʻshimchalar, koʻmakchi

feʼllar yerdamida hosil qilinadi: keta qol,

ketib qoddi, keta koʻrmoq, turtkilamoq,

qoʻrqinqiramoq, kulimsiramoq va boshqa

F.lar qanday grammatik shaklda

qoʻllanishiga qarab gapning turli boʻlagi

vazifasida keladi. Mas, mayl, zamon,

shaxsson paradigmasiga mansub

shakllardan birida qoʻllanganda — kesim

---

vazifasida; sifatdosh, ravishdosh

shakllarida — anikdovchi, hol vazifasida;

harakat nomi shaklida esa ot turkumiga

oid soʻzlarga xos vazifalarda keladi.

Azim Hojiyev.

Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada

Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-

2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

---

  Soʻnggi tahrir 1 yil avval IluvatarBot tomonidan amalga oshirildi  

Matndan CC BY-SA 3.0  litsenziyasi boʻyicha

foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan

boʻlsa).

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib,

Vikipediyaga yordam berishingiz

mumkin. 

Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

"

https://uz.wikipedia.org/w/inde

x.php?title=Feʼl&oldid=2055619

" 

dan olindi