Харажатларни туркумлаш ва ҳисоби

Маҳсулот бирлигига ўзгарувчи харажатлар қуйидагича ҳисобланади:

• Маҳсулот бирлигига ўзгарувчи харажатлар қуйидагича ҳисобланади:
• b = (Харажатлардаги фарқ) / (Ишлаб чиқариш ҳажмидаги фарқ) = (32000-22000)/(10000-5000)=2 ш.б.
• Доимий чиқимлар ишлаб чиқаришнинг ҳар қандай даражасида (маҳсулот бирлигида ўзгарувчи харажатлар доимий қолади, деб фараз қилинади) умумий харажатлардан ўзгарувчи харажатлар улушини чиқариб ташлаш йўли билан баҳоланиши мумкин. Чунончи, ишлаб чиқариш даражаси 5000 бирликни ташкил этганла умумий харажатлар 22 000 ш.б.ни ташкил қилади, умумий ўзгарувчи чиқимлар эса — 10000 ш.б. (битта ш.б.га 2 тадан ш.б. - 5000) фарқи £12 000 деб тахмин қилиш мумкин. Демак бу доимий харажатларга тўғри келади. Бу ҳолда харажатлар функцияси бундай кўринишда бўлади: у = 12 000 + 2х.

• Мисол. Қуйидаги маълумотлар бўйича 1000 бирлик, 1500 бирликдаги маҳсулот ҳажми учун жами харажатлар миқдорини ҳисоблаш

Хажми, б. Харажат модда, $	300	400	500	Харажат тенгламаси	1000	1500
1. Материал харажатлари	1500	2200	2500	У = 5х	5000	7500
2. Меҳнат харажатлари	2250	3000	3750	У = 7,5х	7500	11250
3. Ишлаб чиқариш устама харажатлари	1500	1700	2100	У = 600 + 3х	3600	5100
4. Сотиш харажатлари	1200	1250	1400	У = 900 + 1х	1900	2400
5. Маъмурий харажатлар	5500	5500	5500	У = 5500	5500	5500
6. Бошқа операцион харажатлар	7000	7000	7000	У = 7000	7000	7000
ЖАМИ				У = 14000 +16,5х	30500	38750

Материаллар: у = bx; b = (1500 : 300 = 5, 2500 : 500 = 5). У = 5х.

• Материаллар: у = bx; b = (1500 : 300 = 5, 2500 : 500 = 5). У = 5х.
• Меҳнат: у = bx; b = (2250 : 300 = 7,5, 3750 : 500 = 7,5). У = 7,5х.
• ИУХ: у = а + bx.
• b = ; а = у – bх = 1500 – 3*300 = 600. У = 600 + 3х.
• Сотиш харажатлари: у = а + bx.
• b = ; а = у – bх = 1200 – 1*300 = 900. У = 900 + 1х.
• Маъмурий харажатлар: у = а. У = 5500.
• Бошқа операцион харажатлар: у = а. У = 7000.

5. Материал ва меҳнат харажатлари ҳисоби

• Меҳнат харажатлари ишлаб чиқариш чиқимларининг бир қисми сифатида маҳсулот таннархининг шаклланишига ва пировард натижада корхонанинг фойда олишига таъсир қилади.
• Ишчи кучи харажатларини ҳисобга олиш мақсади – барча ишчилар фаолиятининг ҳар бир турига сарфлаган вақтни буюртманинг алоҳида карточкасида ёки табелда қайд этиш ва шунга мувофиқ соатбой ставкани қўллашдир. Ишлаб чиқаришга меҳнат сарфини ҳисобга олиш учун мазмуни, шакли, ҳаракат муддати жиҳатидан ҳар хил жуда кўп бошланғич ҳисоб ҳужжатлари мавжуд. Бунга буюртманинг ҳисоб карточкаси мисол бўла олади, бу карточкада аниқ бажарилган иш сарфлари ёзилади. Шундай ҳужжатлардан яна бири ишга қатнашиш вақтини ҳисобга олиш табелидир, унда ишчиларни бажарган иш вақти акс эттирилади.

Тўғри иш ҳақи ишлаб чиқариш меҳнат харажатининг маҳсулотни тайёрлаш билан осон боғлаш мумкин бўлган харажатлар қаторига киради. Бевосита ишлаб чиқариш меҳнати харажатларига ишчиларнинг ишлаб чиқариш линиясидаги, йиғув конвейеридан аниқ буюртмани бажариш билан боғлиқ меҳнатини киритиш мумкин.

• Тўғри иш ҳақи ишлаб чиқариш меҳнат харажатининг маҳсулотни тайёрлаш билан осон боғлаш мумкин бўлган харажатлар қаторига киради. Бевосита ишлаб чиқариш меҳнати харажатларига ишчиларнинг ишлаб чиқариш линиясидаги, йиғув конвейеридан аниқ буюртмани бажариш билан боғлиқ меҳнатини киритиш мумкин.
• Маҳсулот тайёрлаш билан бевосита боғлиқ бўлмаган меҳнатни ёрдамчи ёки билвосита меҳнат дейилади. Бу харажатлар ишлаб чиқаришнинг устама харажатларига қўшилади ва сўнгра жорий давр охирида маҳсулотга тегишли ставка бўйича тақсимланади. Билвосита меҳнатга цех бошлиқлари, бригадирлар, муҳандис ходимлар, қоровуллар, цех фаррошлари меҳнати киради.

• Ишчи кучи қўнимсизлиги – бу ишдан бўшаган ходимларнинг шу даврда ишга ёлланган ходимларнинг ўртача сонига нисбатидир. Ишчи кучи қўнимсизлиги кўрсаткичи қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:

Алмаштириш лозим бўлган ишдан бўшаган ходимлар сони

Барча ходимларнинг ўртача сони

• Ишчи кучи меҳнатининг унумдорлиги
• Меҳнат унумдорлигини ўлчаш учун ҳақиқий унумдорлик режалаштирилган бирликка қиёсланади ёки сарфланган маълум вақт билан амалдаги ишлаб чиқариш меъёрий вақтга қиёсланади.
• Меҳнат унумдорлиги коэффициенти (меҳнат самарадорлиги) қуйидагича ҳисобланади:

Кэф.	=	Маҳсулот ишлаб чиқариш учун зарур меъёрий вақт	Х 100 (%)
		Амалда сарфланган соат