Ha'r qanday xalıq tariyxı o'zleri jasap atırg'an jeri, sol jerdegi ma'deniyat tariyxına baylanıslı

---

Qaraqalpaqlar

Ha'r qanday xalıq tariyxı o'zleri jasap atırg'an jeri, sol jerdegi ma'deniyat tariyxına baylanıslı

izertleniwi kerek. Usı ko'z-qarastan qaraqalpaqlardın' ata-babası Tu'slik 

Rossiyada

 jasag'an,

Orıs xalıqlarındag'ı "Чёрные клобуки" ("qara klobuklar") menen baylanıslı degen pikirler durıs

emes. Qaraqalpaq etnografiyası, 

Qaraqalpaqstan

 arxeologiyalıq estelikleri, folklorı,

mifologiyaları ha'm eski jazba derekler qaraqalpaq xalqının' ata-babaları a'yyemgi jergilikli

qa'wimler bolıp esaplanadı. Qaraqalpaqlardın' xalıq bolıp qa'liplesiwinde Tu'slik 

Aralda

 IX-XI

a'sirlerde qa'liplesken. Sonın' menen birge qaraqalpaqlardın' etnogenezi ha'm etnikalıq tariyxı

ju'da' uzaq da'wirden baslanadı. Bul xalıq bir neshe urıw ha'm qa'wimlerdin' birikpelerinen

qa'liplesken. Ol haqqında ko'plegen dereklerdi qaraqalpaq 

urıw

 atamalarınan da ko'riwge

boladı. Son'lıqtan ha'r qanday basqa xalıqlarday-aq qaraqalpaq xalqın bul atamadan, bir urıw

bolmasa qa'wim birikpesinen kelip shıqqan degen pikirler qa'te. Biraq bunnan, qaraqalpaq

xalqının' kelip shıg'ıwındag'ı a'yyemgi dereklerdi izertlew kerek emes degen pikir kelip

shıqpawı kerek. Qaraqalpaq ata-babaları ha'm o'zleri a'yyemgi da'wirlerden berli Tu'slik 

Aral

jag'larında jasaydı. 

Aral

 jag'aları ko'plegen xalıqlardın' ata-babalarının' gezlesken, qa'liplesken

da'rbenti. Bul jerde Oraylıq Aziya, 

Sibir

, 

Evraziya

, 

Kavkaz

, 

Orta Aziya

 ha'm 

Qazaqstan

, aldın'g'ı

Tu'slik Aziya xalıqlarının' ata-babaları qa'liplesken, a'yyemgi urıwlar, qa'wimler jasag'an. Olar

bir tilde so'ylesip, bir antropologiyalıq tu'rde bolıp, o'z-ara jerleslik, xojalıq, ma'deniy birliklerin

payda etken. Son'g'ı da'wirlerde olar ha'r-qıylı tariyxıy sebepler menen bo'lsheklenip Ural

tawlarınan İndiyag'a shekemgi jerlerge ko'ship barıp, ol jerlerdegi jerglikli qa'wimler menen

aralasıp, jergilikli xalıqlardın' qa'liplesiwine qatnasqan. Demek bul jerlerdegi jasap atırg'an

xalıqlardın' hesh birin qanday da bir qa'wim birikpesinen emes, al ha'r tu'rli qa'wimler

birikpesinen qa'liplesken xalıqlar dep tusiniwi kerek. B.e.sh. VII a'sirde du'zilgen zoroastrizm

dininin' ta'liymatı u'yretiwshi kitap 

"Avesto" kitabı

 

A'miwda'rya

 jag'alarında qa'liplesken. Demek

bul jerde İran ha'm Tu'rki tilles qa'wimler b.e.sh. birinshi mın'ınshı jılları jasag'an. Olar ha'zirgi

jergilikli xalıqlardın' ata-babalarının' qa'liplesiwinde qatnasqan. B. e. sh. V a'sirlerde jergilikli

İran tilindegi Saklar, Massagetler, Xorezmliler menen Baktriyalılar arasında tu'rkiy tilles

qa'wimlerde bolg'an. B. e. sh. birinshi mın'ınshı jıllardın' aqırlarında bul aralas qa'wimlerdin' bir

---

toparı alanlar, aslar, sarmatlar dep atalg'an. Bul birikpedegi xalıqlar A'miwda'ryanın' eki

jag'asında jasag'an. Arab jazba dereklerinde eftalitler, kidaritler (kerderler) dep ataydı arab

ilimpazı Yakut. 1219-jılı kerderler Xorezmde aralasıp jasaydı. Olar tu'rkler menen

shegaralasqan jerde qonıslasqan. Tili xorezmlide emes, tu'rki tilinde de emes dep ko'rsetedi.

Bunın' sebebi ol da'wirdegi jergilikli xalıqlar etnikalıq ha'm tili jag'ınan ele tolıq o'z-ara aralasıp

bir etnoslarg'a birige almag'an bolıwı mu'mkin. Son'lıqta olar aralas tilde so'ylesken. Kerderli-

kidaritler Qaraqalpaqstanda jasag'an qaraqalpaq, qazaq, o'zbekler arasında elede bar.

Sak-massagetler, augasiler alasiaklar menen a'yyemgi orta a'sirlerdegi tu'rki tilles urıw ha'm

qa'wimlerdin'

 ja'miyetlik du'zimi, xojalıqlardın' tu'rleri neke ha'm semya, da'stu'rleri menen diniy

isenimleri haqqında derekler qaraqalpaqlar turmısında elede saqlang'an. Sako-massagetler,

alasiak, alanlar shıg'ıstan kelgen gunnılar b.e.sh. II - b. e. IV a'sirlerde, son' tu'rkler menen (VI-

VII a'sirlerde) aralasıwınan Aral jag'alarında kerderler, oguzlar, qıpshaqlar birikpesi payda

bolg'an. Solardın' xojalıq tu'rleri son'g'ı 

Aral

 jag'alarındag'ı xalıqlarda da dawam etken. Sarmat -

alan qa'wimine tiyis Samat urıwı qaraqalpaqlardın' mu'yten urıwlarının' birikpesinde qarasiak

urıwı qaraqalpaqlardın' mang'ıt ha'm ashamaylı urıw birikpelerinde elege shekem o'mir

su'rmekte. Augasiler menen oguz qa'wimlerinen qalg'an arxeologiyalıq estelikler ha'zirgi

qaraqalpaqlardın' xojalıq tu'rleri, ma'deniyatları menen uqsas da'stu'rleri, qol o'nerindegi

uqsaslıqlar ayqın bayqaladı. Olar xojalıqtın' bir-neshe tu'rleri menen shug'ıllang'an: mal

sharwashılıg'ı, balıqshılıq, diyxanshılıq. Qaraqalpaqlar bunday xojalıq tu'rleri menen elede

shug'ıllanadı. Ol haqqında awız eki a'debiyatta: u'sh ay shabag'ım, u'sh ay qabag'ım, u'sh ay

sawınım, u'sh ay qawınım delinedi. Jıldın' to'rt ma'wsiminde belgili tag'amlar bolg'an.

X a'sir oguzler ma'mleketi 

Tashkent

, 

Jambıl

, U'stirt aralıg'ın qamtıg'an. Oguzlerdi yabı

basqarg'an, oraylıq qalası Yangitkent, Sırda'ryanın' to'mengi salasında. Jergilikli qa'wimler

tiykarında VIII-XI a'sirlerde qaraqalpaq xalqı qa'liplese baslag'an. XI a'sirlerde bularg'a

seljduklar Sırda'rya jag'asınan kelip qosılg'an. Al XI a'sirde bulardı qıpshaqlar bag'ındıradı,

olardın' tili en jaydı.

Maxmud Qashqariy

 XI a'sir oguzler qa'wimi tu'rklerdin' bir bo'legi, olar 22 urıwdan ibarat bolıp

ha'r birinin' tan'baları bar, "bassız bo'rik bolmas, tatsız turik bolmas" dep naqıldı keltirip, oguz

qa'wimlerinin' aralas urıwlar ekenligin ko'rsetedi. Oguz qa'wimlerinin' qaraqalpaqlardın'

etnikalıq tariyxına qatnasqanınan shejirelerinde de aytıladı.

XI-XIII a'sirlerdin' basında Xorezm patshalıq da'wirinde qaraqalpaqlar o'z aldına wa'layat

bolg'an. XIII a'sir basında mong'ollardın' jawlap alıw da'wirinde o'z watanı, 

Aral ten'izinin'

tu'sliginde, o'z aldına wa'layat bolg'an. XIII-XIV a'sirlerdin' aqırlarına shekem A'miwda'ryanın'

tiykarg'ı tarmag'ı Xojeli-Go'ne U'rgenish aralıg'ı menen Sarıqamıs, Uzboy arqalı Kaspiyge

aqqan. Sonın' menen birge 

A'miwda'ryanın'

 bir tarmag'ı da'slep Maylıo'zey, Song, Kerder Aralg'a

quyg'an. XVI a'sirdin' aqırı, XVII a'sirdin' basında 

A'miwda'rya

 tu'slikten arqag'a o'z ag'ısın

---

o'zgertip ha'zirgi bag'darına tusedi. Sarıqamıs, Uzboy boylarındag'ı xalıqlar suwsızlıqtan

ko'ship ketedi. Solardın' belgili toparı 

A'miwda'ryanın'

 to'mengi alabına, Xojeli, Qon'ırat, No'kis,

Kegeyli, Shımbay rayonlarına qonıslasadı. Usı da'wirlerde Sırda'rya boylarındag'ı xalıqlar

A'miwda'rya boylarına ko'ship keledi. Bul jag'day jergilikli xalıqlardın' milliy quramların

ko'beytedi.

1627-jılı bul xalıqlar biyg'a'rez 

Aral

 biyligine birigedi. Bul birikpe 1811-jılı Xiywa xanlıg'ı

ta'repinen qulatıladı. Sonnan 1924-jılı g'ana qaraqalpaqlardın' milliy ma'mleketi qayta tiklenedi.

A'miwda'ryanın'

 eki jag'alıg'ındag'ı Qaraqalpaqstan xalıqları bir ma'mleketke birigedi.

Qaraqalpaqlardag'ı erlerdin' kiyimleri: postın, bo'rik, beshpent, shekpen, shapan, hayal

qızlardın' kiyimleri‘ sa'wkele, kiyimshek, jegde ko'ylekleri Orta Aziya ha'm Qazaqstan, Volga,

Sibir, Kavkaz xalıqlarında da gezlesedi. Bul kiyimler jergilikli a'yyemgi ha'm orta a'sirlerdegi

qa'wimlerde, urıwlarda da bolg'an. Ma'selen, sa'wkele a'yyemgi b.e.sh. V a'sirlerde IV a'sirlerde

saklarda, massagetlerde, al bo'rik bas kiyim oguzlerde IX-XIII a'sirlerde bolg'an.

XIII a'sir basında mong'ollar topılısında jergilikli xalıqlardı qozg'alısqa, ko'ship qonıwg'a alıp

keldi. Etnikalıq quramına qıpshaq sahralarındag'ı tu'rki tilles xalıqlardın' ko'ship keliwine

tag'ıda bir basqısh payda etti.

XVI a'sirdin' basında Sheybani xan, Orta Aziyanı jawlap alıwına baylanıslı Sarıqamıs ha'm

Uzboy boylarındag'ı tu'rkmen, o'zbek, qazaq, qaraqalpaqlardın' ko'pshiligi ha'zirgi

Qaraqalpaqstan jerine ko'ship kelip qonıslasqan. Sheybani xan da'wirinde Qıpshaq sahrasınan

qan'lı, mang'ıt, qatag'an, kerder h.t.b. urıw ha'm qa'wim birikpeleri ko'ship keledi. Jergilikli

xalıqlardın' etnikalıq quramına a'dewir o'zgertedi. XVI a'sirdin' 

A'miwda'rya

 o'z bag'darın U'stirt

tu'sliginen arqag'a o'zgertip, ha'zirgi ang'arı menen Aralg'a quyadı. Son'lıqtan Sarıqamıs, Uzboy

boylarındag'ı tu'rkmen, qaraqalpaq, o'zbek, qazaqlardın' ko'pshiligi ha'zirgi 

Qaraqalpaqstan

jerine kelip qonıslasadı. 1985-jılı Qon'ırat qalasına jaqın ornalasqan ashamaylı awılının' turg'ını

A'bdiraxman ulı To'legen 92 jasta Arallı o'zbek, etnograflarg'a bizin' ata-babalarımız bul jerge

10 ata bunnan burın (250 jıl) Ustirt tu'sligindegi, U'ysin, Qon'ırat, Eliken, Jiydeli Baysın

qalasınan ko'ship kelgen, sebebi ol jerden suwsızlıqtan el ko'shipti degen. Qaraqalpaq

qaharman da'stanı "Alpamısta"g'ı waqıya sol Jiydeli Baysınnan baslanadı. Alpamıs o'zbek

xalqının' perzenti bolıp ko'rinedi. Qon'ırat qalasının' tu'sliginde, Jin'ishke arnasının' boyında

jasag'an Qaniyaz ulı Qabıl ag'a, Arallı o'zbek 1904-jılı tuwılg'an, o'zinin' ata-babalarının' bul

jerge Ustirt tu'sligindegi Balkan tawınan bunnan (1991-jılı) 8 ata burın (200-jılı burın) ko'ship

kelgenin aytadı. Bul eki jası u'lkenlerdin' ma'limlemeleri XVI a'sirdin' aqırı, XVII a'sirdin'

baslarına tuwrı keledi. XIV-XVI a'sirlerde tu'rki ha'm mong'ol tilindegi Qıpshaq sahrasında Orta

Aziyada jasag'an biraz xalıqlar "o'zbek" dep atalg'an. Qaraqalpaq, qazaq, arallı o'zbekler

menen bashkirlerde elege shekem "Tu'men o'zbek tubi bir, tu'p atası Mayqı biy" degen na'siyat

so'zleri bar. Tu'men ataması orta a'sirlerde on mın' degendi an'latadı. Mayqı biydi ol xalıqlar

---

o'zlerinin' ata-babaları dep esaplaydı. Mayqı biy XIII a'sirde jasag'an. Tu'men ataması XVI

a'sirdegi ha'r tu'rli qa'wimler birikpesi 92 o'zbek urıw ha'm qa'wimlerinin' birikpesine jaqın

keledi. Olar Orta Aziya ha'm Qazaqstannın' ko'plegen jerlerinde XII-XVI a'sirlerde jasag'an tu'rki

xalıqları. Bular ha'r tu'rli jag'daylarg'a baylanıslı ko'ship, qonıp, aralasıp jasag'an. Mısalı, 1723-

jılı Abulxayırxannın' Sırda'rya boyındag'ı xalıqlarg'a topılıp, ol jerdegi xalıqlardın' ko'pshiligin

Orta Aziyag'a ko'ship ketiwge ma'jbu'rledi, son'lıqtan Sırda'ryalı qaraqalpaqlar, Arallı o'zbekler

XVIII a'sirde 

Araldın'

 tu'sligine ko'ship kelip qonıslasadı. Bul jag'day jergilikli qaraqalpaq

xalqının' etnikalıq quramın ko'beyitti. Sonın' menen birge qaraqalpaq etnosının' bo'lekleniwi,

ata-makanınan ko'shiwlerine ma'jbu'r qılg'an. Go'ne U'rgenish ha'kimi Niyaz benen

kelispewshilik bolıp Go'ne U'rgenishte jasap atırg'an qaraqalpaqlar 1670-jılları ko'shedi. Olar

da'slep Aqmeshit, onnan Turkistan qalasına, onnan Chimkent, Tashkent, Chinaz, Jizzaq keyin

Zarafshan jag'alarına (1770-1840 jj.) kelip qonıslasqan. Olardın' tilinde, da'stu'rlerinde azıraq

o'zgerisler bolg'anlıg'ı menen sanasında urıw ha'm o'z etnos atamasın saqlap subetnos

tu'rinde jasag'an. Diyxanshılıq, o'nermentshilik penen shug'ıllang'an.

Qaraqalpaqlardın' etnos bolıp qa'liplesken, Go'ne U'rgenish penen Aral ortalıg'ında jasag'anlıg'ı

Berdaq shayır o'zinin' shejiresinde, 

A'jiniyaz shayır

 "Ellerim bardı" qosıg'ında ko'rsetedi.

Ma'selen, 

Berdaq babamız

 o'zinin' shejiresinde

Mu'yten, Qon'ırat, Qıtay, Qıpshaq 

Keneges, Mang'ıt, Aqpıshaq 

Ba'ri atlı urıw qaraqalpaq 

U'rgenishti jaylag'an eken... 

Qaraqalpaq U'rgenishten qashtı 

Buxara ta'repke astı dep ko'rsetedi.

Sonday-aq, ol ko'shken qaraqalpaqlardın' o'z ata-ma'kanına qaytıp ko'ship kelgenligin

ko'rsetedi. Bul mısallardan etnos bir tutas jerde jasap, bir tilde so'ylep, etnikalıq birlikte bolıwı

sha'rt emesligi ko'rinedi. Olardın' bir etnonimde, o'z-ara birlik haqqında tu'sinikte belgili bir

ma'deniyatqa iye bolıp sha'rt ekenligi ko'rinedi. Etnogenez ha'm etnos o'zgermeliligi ko'rinedi.

Belgili bir da'wirde etnos ha'r tu'rli jag'daylarg'a baylanıslı etnos ha'm subetnosqa bo'linedi. Bul

etnostan bo'lingen subetnos burıng'ı atamasın saqlamawı, o'zgertpewi mu'mkin. Ol ekinshi bir

etnostı qa'liplestiriwde mu'mkin. Ba'rinende beter hesh bir etnos urıw bolmasa bir qa'wimnen

emes, bir neshe urıw qa'wimler birikpesinen qa'liplesetug'ınlıg'ı qaraqalpaqlardın' etnikalıq

tariyxınan da ko'rinedi Mısalı, qaraqalpaqlardag'ı urıw ha'm urıw birikpeleri, Qon'ırat, Qıpshaq,

Qanlı, Balg'alı, Qazayaqlı, Qanjıg'alı, U'ysin, Nayman, Qıyat, Mu'yten, Qatag'an, As etnonimler

o'zbeklerde, tu'rkmenlerde, qazaqlar menen qırg'ızlarda, bashkirler menen Arqa Kavkazdag'ı

nog'aylarda bolg'an. Bular o'z a'tirapındag'ı urıwlar menen birigip belgili bir etnostı qurag'an.

---

 

Соңғы рет 11 ай бұрын Qareken Balasi өңдеді  

"

https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?

title=Qaraqalpaqlar&oldid=44320

" saytınan

alıng'an