Halqaro munosabatlarning metod ologik aspektlari

Tendensiyalarni aniqlash 
Tahliliy  ma’ruzaning  asosiy  maqsadi  o‘rganilayotgan  voqea, 
muammo  va  vaziyatning  joriy  tendensiyalarini  aniqlashdir,  zotan, 
ularsiz  siyosiy  voqealarni  bashorat  qilish  mumkin  emas.  Siyosiy 
hodisalar  bashorat  qilishning  obyektiv  asosi  shundaki,  ularning  ke-
lajagi hozirgi zamondan iborat, ammo faqat imkoniyatlarda. Imkoni-
yat  voqelikning  o‘zida,  uning  keyingi  taraqqiyotidagi  yashirin  ten-
densiya  sifatida  obyektiv  shaklda  mavjud  bo‘ladi.  Shuning  uchun 
kelajakni  bashorat  qilishning  siyosiy  tizimning  hozirgi  holatidagi 
tendensiyalar, imkoniyatlarni anglashdan boshqa yo‘li yo‘q. Imkoni-
yatni  anglab,  biz  yashirin,  ammo  ko‘zlangan  tendensiyani  bel-
gilashimiz  mumkin.  Ko‘zlangan  tendensiya  paydo  bo‘lgan,  ammo 
keng  tarqalmagan  tendensiyadir,  ammo  biz  uni  istiqbolli  hisoblay-
miz.  
Masalan,  Yevropaning  yirik  biznesi  Markaziy  Osiyoda  kor-
xonalar  barpo  etilishiga  qo‘rqib  qarashadi.  Ammo  ular  bajonidil 

---

 
 
180 
Markaziy  Osiyodagi  neft  va  gaz  qazib  oluvchi  respublikalar,  shu 
jumladan,  Qozog‘iston  va  Turkmaniston  bilan  aloqaga  kirishadi. 
Nima uchun? Chunki bu mamlakatlar iqtisodiyotida ularni qiziqtiru-
vchi zaxiralar (neft va gaz) salohiyati bor, bu esa, YEI va AQShning 
investitsion  qobiliyatlarini  hisobga  oladi,  MO  mamlakatlari  va 
Yevropa hamjamiyati o‘rtasidagi o‘zaro foydali hamkorlik istiqbolini 
ochib beradi. Bu tendensiyadir. U nima haqida gapirmoqda? Yevropa 
va  AQShning  MOdagi  energetika  biznesi  taraqqiyoti  ehtimolligi 
to‘g‘risida,  agar  mintaqa  davlatlari  zarur  shart-sharoitlarda  mu-
tanosib  ehtiyojlarni  his  qilsa.  Shunday  qilib, 
tendensiya  ehtiyojlar 
amalga oshirilishini ifodalaydi.  
Davlat 
ehtiyojlari, 
yuqorida 
aytilganidek, 
uning 
milliy 
manfaatlari  orqali  ifodalanadi.  Shining  uchun  agar  O‘zbekistondagi 
vaziyatni 
o‘rgansak, 
O‘zbekiston 
milliy 
manfaatlaridan, 
O‘zbekistonning 
tub 
ziddiyatlaridan 
ehtiyojlar 
jadvalini 
shakllantiramiz.  Ehtiyojlar  manfaatlarining  barqaror  realizatsiyasini 
ta’minlovchi tendensiya turg‘un hisoblanadi. Agar tendensiya tahdid 
va  xavflarga  bardosh  bersa,  qonuniyatga  aylanadi.  Masalan, 
O‘zbekistonda  jamiyatni  demokratlashtirish  tendensiyasi  ketmoqda. 
Ammo  hozirgi  vaqtda  O‘zbekistonning  ijtimoiy  hayoti  zaif.  Ten-
densiyalar mavjud, ammo qonuniyat yo‘q, mavjud muxolifat nokon-
struktiv,  shuning  uchun  bu  tendensiyaning  barqarorligi  haqida 
gapirishga hali erta. 
Tendensiya 
hamkor davlatlar milliy manfaatlarining amalga oshishi 
darajasiga  qarab
  ijobiy  yoki  salbiy  bo‘lishi  mimkin
.  To‘g‘ri  keluvhi 
manfaatlar  qanchalik  ko‘p  bo‘lsa,  ikki  yoki  undan  ortiq  davlatlarning 
hamkorligi  shunchalik  ijobiy  xarakterga  ega  bo‘ladi  (masalan, 
O‘zbekiston  va  Turkmanistonning  joriy  hamkorligi).  Va  aksincha, 
manfaatlar  to‘g‘ri  kelmasa  yoki  manfaatlar  mosligi  yetarli  darajada 
bo‘lmasa,  biz  davlatlararo  munosabatlardagi  salbiy  tendensiya  haqida 
gapiramiz (masalan, AQSh - Eronning zamonaviy munosabatlari). 
Tendensiyani  aniqlash  uchun  tahlil  subyektlari  va  uning  aniq 
ko‘rinishlarini  aniqlash  kerak  (kimlar  o‘rtasida,  qaysi  sohada,  qanday 
vaziyatda). Masalan, suv zaxiralari bo‘yicha (O‘zbekiston – Tojikiston, 
Tojikiston  -  Qirg‘iziston).  Ziddiyat  (qarama-qarshilik)  tendensiyasi 
o‘chuvchi  va  o‘suvchi  bolishi  mumkin.  Muammoni  o‘rganishning 
dastlabki  tahlilida  ziddiyat  sababini  aniqlash  lozim.  Bunda  vositalarni 
aniqlash,  sabablar  dinamikasi  va  reytingi  ahamiyatga  ega.  Ziddiyatlar 

---

 
 
181 
intensivligi  darajasi  bo‘yicha  ancha  xavfli  ziddiyat  (davlat  milliy  xa-
vfsizligiga tahdid soluvchi) antogonistik ziddiyat hisoblanadi. 
Haqiqiy hayot siyosatda tendensiyalar to‘qnashuvi ro‘y bermoqda. 
Mintaqaviy  xavfsizlik  sohasidagi  tendensiyalar  iqtisodiy  so-
hadagi tendensiyalarni neytralizatsiya qiladi. Bir qancha tendensiya-
lar  bir  soha  doirasida  birga  mavjud  bo‘lishi  mumkin.  Ob’yektivlik 
uchun  barcha  tendensiyalarni  ko‘rsatish  kerak,  ammo  bunda  ten-
densiyalarni qaysi sohaga tegishliligini aniq ko‘rsatish kerak.