Халкаро шартномалар хукуки

 
5.4. Shartnoma matnini qabul qilish 
 
Matnni qabul qilish shartnoma mazmuniga rozilik bildirilganligining 
yakuniy  bosqichi  hisoblanadi.  Lekin,  matnni  qabul  qilish  uchun  ovoz 
berishda  davlat  hech  qanday  darajada  uning  qoidalariga  o’zini 
bog’lamaydi. 
O’tmishda  hamma  uchun  umumiy  –  shartnoma  matni  kelishuv 
ishtirokchilarining barchasi tomonidan bir ovozdan qabul qilinishi mumkin 
degan  qoida  mavjud  edi.  Ko’ptomonlama  tuzilayotgan  shartnomalarda 
ishtirok etuvchilar sonining ko’payishi amaliyotda matnni ko’pchilik ovoz 
bilan qabul qilishni imkoni yo’qligini taqozo etdi.  
Bunda 
bir 
ovozga 
kelishishni 
talab 
qilish 
demokratiya 
hisoblanmaydi,  zero  u  bitta  yoki  bir  nechta  davlatning  ko’pchilik 
ishtirokchilarni ovozini ham yo’qqa chiqaruvchi rozilikni to’sib qo’yishga 
olib keladi
1
. 
Shuni  inobatga  olgan  holda,  Xalqaro  huquq  Komissiyasi  bir  ovoz, 
yaxlit  kelishuv  qoidasini  tabiiyki  ikkitomonlama  tuzilgan  shartnomalar, 
ishtirokchilar soni uncha ko’p bo’lmagan shartnomalar uchun saqlab qoldi. 
Keng  hisoblangan  ko’ptomonlama  shartnomalarda  esa,  ishtirokchilarning 
uchdan  ikki  qismi  ovoz  berish  qoidasini  o’rnatishni  taklif  etdi,  bunda 
kelishuv  ishtirokchilari  boshqa  qoidalarni  ham  o’rnatishlari  mumkin.  Bu 
taklif Vena Konferensiyasida xalqaro huquqning jadal rivojlanishi sifatida 
baholandi. 
Matnlar  xalqaro  tashkilotning  u  yoki  bu  organi  doirasidan  qabul 
qilinadigan  holatlarda  qabul  qilish  tartib-qoidalari  o’sha  tegishli 
                                                 
1
 Лукашук И.И. Современное право международных договоров. Том II. Заключение международных договоров 
- М.: Волтерс Клувер, 2004. – С.171. 

---

83 
 
organlarning  qoidalari  bilan  aniqlanadi.  Qabul  qilish  rezolyutsiya  bilan 
rasmiylashtiriladi. 
BMT 
Bosh 
Assambleyasining 
bu 
toifadagi 
rezolyutsiyasi quyidagi holatlarni o’z ichiga oladi. Bosh Assambleya: 
1) 
Ushbu rezolyutsiyadagi holatni o’zida mujassamlagan “..........” 
haqidagi  BMT  Konvensiyasini  qabul  qiladi,  imzolash  yoki  qo’shilish 
uchun ochadi; 
2) 
barcha  hukumatlarni  bu  konvensiya  ishtirokchisi  bo’lish 
masalasini ko’rib chiqishga chaqiradi. 
BMT Bosh Assambleyasining konferensiya majlisida jarayonlarning 
tartib-qoidasi  loyihasini  manfaatdor  davlatlar  bilan  fikr  almashgan  holda 
Bosh  Kotibiyat  tayyorlaydi.  Lekin  bu  loyiha  unga  har  qanday 
o’zgartirishlar kirita oladigan konferensiyaning o’zida qabul qiladi. 
Aytib  o’tilganlardan  kelib  chiqib,  Xalqaro  huquq  Komissiyasi 
davlatlar  kabi  xalqaro  tashkilotlar  tomonidan  o’tkaziladigan  konferensiya 
yig’ilishlari  ham  yagona  qoidaga:  matni  qabul  qilish  tartibini  aniqlash  – 
konferensiya  ishtirokchilarining  ishi  deb  qaror  qildi.  Bundan  tashqari, 
Komissiya  yanada  qulayroq  variant  –  matnni  ishtirokchilarning  uchdan 
ikki  qismi  ovozi  bilan  qabul  qilishni  taklif  etish  maqsadga  muvofiq  deb 
topdi.  Mazkur  holatni  o’zgartirish  zarurati  ham  uchdan  ikki  qism  ovozi 
bilan amalga oshirilishi e’tirof etilganligining o’zi ham alohida ahamiyatga 
ega.  Mazkur  holatlarni  asoslagan  holda,  Komissiya  matnni  qabul  qilish 
qoidasi asosan ko’pchilik ovoz, ya’ni uchdan ikki qism  ovozi bilan qabul 
qilingan holatlar amaliyotiga tayandi. 
Shartnoma  matnini  qabul  qilish  masalasi  xalqaro  tashkilotlar 
ishtirokidagi shartnomalar huquqining moddalari loyihalari muhokamasida 
yana  yuzaga  chiqdi.  Ko’p  hollarda  tashkilotlar  keng  ko’lamli 
ko’ptomonlama  shartnomalarni  tayyorlashda  kuzatuvchi  sifatida  ishtirok 
etadi.  Ular  o’z  fikr  mulohazalarini  bildirishlari  mumkin.  Ammo  matnni 
qabul  qilishda  qatnashmaydilar.  1968  –  1969  yillardagi  shartnomalar 
huquqi haqidagi Vena Konferensiyalarida ham ular shunday maqomga ega 
bo’lishgan.  Hatto  1986  yildagi  Xalqaro  tashkilotlar  ishtirokidagi 
shartnoma 
huquqi 
haqidagi 
Konvensiyani 
ishlab 
chiqqan 
konferensiyalarda ham ularning maqomi kuzatuvchilar maqomidan salgina 
farq qilgan.  
Shuning 
uchun 
muzokaralarda 
ishtirok 
etayotgan 
xalqaro 
tashkilotlarning teng huquqli ishtirokchisi sifatida qatnashishi haqida so’z 
bormoqda.  Ko’p  holatlarda  ikki  tomonlama  shartnomalar  ishtirokchisi 
bo’ladi.  Ularning  tayorgarligi  tashkilotning  u  yoki  bu  organida  yoki  shu 

---

84 
 
maqsadda  tuzilgan  mazkur  davlat  vakillari  ishtirokidagi  qo’mitalarda  olib 
boriladi. Aniq  masalalar  yuzasidan shartnomalar,  masalan O’zaro yordam 
ko’rsatish  haqida,  tashkilotlar  kotibiyati  vakillari  va  mutanosib  davlat 
hukumati  o’rtasidagi  muzokaralarga  kirishish  arafasida  tayorlanadi. 
Tashkilotlar 
o’rtasidagi  shartnomalarni  tayorlash  uchun  odatda 
hamkorlikdagi yoki qo’shma qo’mitalar tuziladi. 
Ko’ptomonlama  shartnomalarning  rivojlanishi,  ularning  xalqaro 
munosabatlar  va  milliy  qonunchilikka  ta’siri  ortib  borishi  natijasida 
qo’shimcha  shart  (ogovorka,  clause)  instituti  muhim  ahamiyat  kasb  eta 
boshlaydi.  qo’shimcha  shart  (ogovorka,  clause)  instituti  shartnomaning 
majburiyligiga  rozilik  berish  bilan  bog’liq.  1969-yilgi  Vena 
Konvensiyasida: “… davlatning shartnomani majburiyligiga rozilik berishi 
va qo’shimcha shart (ogovorka, clause) bilan bog’liq akt: ” (20-modda 4-
band) deyiladi.  
 
 
Qo’shimcha  shart
1
  –  muallifiga  nisbatan  shartnomaning  muayyan 
normalarini  yuridik  harakatini  bekor  qilish  yoki  to’xtatib  turishga 
qaratilgan,  shartnomaga  rozilikni  bildiruvchi,  davlat  yoki  xalqaro 
tashkilotlarning har qanday nomdagi bir tomonlama murojaati
2
. 
Bundan kelib chiqadiki, hujjatni qo’shimcha shart (ogovorka, clause) 
deb  qabul  qilish  uchun  uning  nomi  (murojaat,  tushunish,  izoh  yoki 
boshqalar) emas, balki uning maqsadi – muallifiga nisbatan shartnomaning 
muayyan normalarini yuridik harakatini bekor qilish yoki to’xtatib turishi 
ahamiyat  kasb  etadi.  Shuning  uchun,  biz  qo’shimcha  shart  (ogovorka, 
clause)  yoki  boshqa  hujjat  bilan  ishlayotganimizni  aniqlashda  uning 
nomlanishi emas, maqsadiga e’tibor berishimiz lozim.  
Qo’shimcha  shart  (ogovorka,  clause)  shartnomaga  rozilik 
bildirishning  har  qanday  shaklida:  imzolash,  ratifikatsiya  qilish,  rasmiy 
tasdiqlash,  qabul  qilish,  qo’shilish  yoki  shartnomaga  nisbatan  vorislik 
                                                 
1
  Mazkur  atama  O’zbekiston  Respublikasining  “Xalqaro  shartnomalar  to’g’risidagi”  qonunining  24  –  moddasida 
“qo’shimcha shartlar” deb aks ettilgan. 
2
 Horn F. Reservations and Interpretative Declarations to Multilateral Treaties. Amsterdam. 1988 (514 p.).