Халкаро шартномалар хукуки

davlat nomidan 
ishtirok etadi 

---

78 
 
1996 yilda Sud tomonidan ushbu qoida yanada aniqroq va to’liqroq tarzda 
e’tirof  etiladi:  “davlat  boshlig’ining  davlat  nomidan  xalqaro 
munosabatlarda  ishtirok  etish  prezumpsiyasida  hech  qanday  shubha 
bo’lishi  mumkin  emas...”.  Ko’rib  turganimizdek,  davlat  boshlig’ining 
vakolati  doirasiga  xalqaro-huquqiy  jihatdan  baho  berilmoqda.  Bundan 
tashqari,  xalqaro  singari  ichki  huquq  bilan  rad  etilishi  mumkin  bo’lgan 
prezumpsiya haqida so’z yuritilmoqda.  
Davlat boshlig’ining konstitutsiyaviy huquqlari va vakolatlari doirasi 
ko’p  jihatdan  davlat  shaklining  prezidetlik  yoki  parlamentar  ekanligiga 
bog’liq.  Birinchi  navbatda  ijro  hokimiyatining  vakolatlari  kengroqdir. 
O’zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasida  Prezidentning  xalqaro 
munosabatlarda davlat nomidan ishtirok etishi ta’kidlab o’tilgan
1
.  
Hukumat.  Hukumatning  vakolatlari  doirasi  kengayib  borayotganligi 
tendensiyasi  mavjuddir.  Uning  rahbari  vakolatlari  doirasi  deyarli  davlat 
rahbariniki  singari  kengdir.  Ba’zi  davlatlar  qonunchiligiga  ko’ra 
shartnomalar 
tuzish 
vakolati 
to’laligicha  ijro  hokimiyatidadir. 
Hukumatlararo 
bitimlarning 
rasmiylashtirilishi 
davlatlar 
o’rtasida 
tuziladigan bitimlarga nisbatan ancha soddaroqdir
2
. 
Tashqi  ishlar  vazirligi.  Xalqaro  majburiyatlarni  qabul  qilinishida 
tashqi  ishlar  vazirining  vakolatlari  kengayib  borayotganligi  tajribadan 
ma’lum.  Bu  tendensiya  ayni  ikkinchi  Jahon  urushidan  keyin  ancha 
kengayib bordi. Avvallari tashqi ishlar vazirlari bitimlar tuzishni qo’shma 
murojaatnomalar, notalar almashinuvi va “jentlmenlik kelishuv”lari orqali 
amalga oshirganlar. 
Tashqi  ishlar  vazirining  vakolatlari  kengayganligi  sabab  xalqaro 
huquq  tajribasida  ichki  qonunchilikka  nisbatan  kengroq  o’zgarishlar 
kiritildi.  Ushbu  jarayon  tuziladigan  shartnomalar  hajmining  kengayib 
borishi  bilan  bevosita  bog’liqdir.  Natijada  davlatning  bevosita  vakili 
sifatida tashqi ishlar vaziri xalqaro maydonga chiqadi. Bu masala bo’yicha 
Xalqaro  sudning  Doimiy  palatasi  tomonidan  qabul  qilingan  1933  yilgi 
Sharqiy  Grenlandiyaning  huquqiy  maqomini  belgilab  berish  to’g’risidagi 
ish muhim ahamiyatga egadir
3
. 
Vazirliklar  va  idoralar.  Xalqaro  hamkorlikning  maxsus  sohalarda 
rivojlanib  borishi  bilan  tegishli  shartnomalarni  tuzishda  davlatni  ifoda 
etgan holda ko’pgina vazirliklar va idoralarning ishtiroki hamda roli oshib 
bordi.  
                                                 
1
 Ўзбекистон Республикаси Конституцияси (93 модда, 3 банд). – Т.: 2014. – Б.44 
2
 Read J. International Agreements//Canadian Bar Review. Vol. 26. 1948. P. 524. 
3
 PCIJ. 1933. Ser. A/B, No. 53. P. 71. 

---

79 
 
Aytib  o’tish  joizki,  tajribaga  ko’ra  idoralararo  shartnomalarga  ham 
xalqaro-huquqiy shartnomalar sifatida qaraladi.  
O’zbekiston  Respublikasining  Xalqaro  shartnomalar  to’g’risidagi 
qonunida  idoralararo  shartnomalarga  “idoralararo  xarakterga  ega” 
shartnomalar deb  nomlangan.  Qonunda shartnomani tuzishdagi vakolatlar 
borasida  shunday  deyiladi:  “Vazir  yoki  idora  rahbarlari  vakolatlari 
doirasida  maxsus  muzokaralar  olib  borishi  va  shartnomalar  imzolashi 
mumkin”  (13-modda).  Ko’rib  turganimizdek,  vazirliklar  va  idoralar 
rahbarlarining vakolatlari keng va ravshan belgilab qo’yilgan.  
Vakolatlar  va  yo’riqnomalar.  Agarda  mas’ul  shaxsda  shartnomani 
tuzish  vakolati  bo’lmasa,  u  holda  tegishlicha  maxsus  vakolatga  ega 
bo’lishi lozim.  
Maxsus  vakolat  deganda,  ma’lum  shaxsga  maxsus  davlat  organi 
tomonidan  berilgan  va  u  davlat  nomidan  shartnomalar  tayyorlash  hamda 
tuzishni nazarda tutuvchi yuridik hujjat tushuniladi. 
1969  yilgi  Vena  konvensiyasida:  “Davlatni  yoki  hukumatni  ifoda 
etuvchi  shaxs  shartnomalar  tuzish,  shartnoma  matni  autentligini  belgilash 
va davlatlar roziligi kelishuviga ishtirok etishligi uchun o’zi bilan quyidagi 
hujjatlarni  taqdim  etishi  lozim:  a)  u  tegishli  vakolatni  taqdim  etadi;  b) 
tajribaga  ko’ra  ushbu  vazifalarni  bajarishga  mas’ul  etib  tayinlangan 
shaxsdan  maxsus  vakolatni  talab  qilmaslikni  ham  nazarda  tutadi”  (7-
modda, 1-qism) 
Ikki  tomonlama  shartnoma  imzolayotganda  ikki  davlat  vakillari 
vakolatlarini  o’zaro  almashinish  hollari  ham  mavjud.  Ba’zi  muhim 
ahamiyatga 
ega 
shartnomalar 
muqaddimasida 
vakolatlar 
o’zaro 
almashinishi  haqida  ta’kidlangan  bo’ladi  va  ba’zi  hollarda  esa  zaruriy 
ko’rinishga  ega  bo’ladi.  Ko’ptomonlama  shartnomalarni  tuzishda 
konferensiya  jarayonida  vakolatlar  kotibiyatga  taqdim  etiladi.  Ularni 
ko’rib  chiqishda  maxsus  qo’mita  tuziladi  va  u  ko’rib  chiqish  natijalari 
haqida konferensiyada batafsil hisobot beradi. 
Vakilga  taqdim  etilgan  vakolatlarni  buzilishi  hollari  vakolatlarni 
taqdim  etgan  davlat  uchun  harakatlarini  tan  olmaslikni  yuzaga  keltiradi. 
Agarda vakil shartnomaga nisbatan vakolatlarida nazarda tutilmagan xatti-
harakatlarni  sodir  etsa,  u  holda  uning  harakatlari  yuridik  asossiz 
hisoblanadi. 
Vena  konvensiyasining  7-moddasiga  muvofiq  bu  borada  shunday 
keltiriladi: “davlat tomonidan tasdiqlanmagan vakil tomonidan tuziladigan 

---

80 
 
shartnomadagi  dalolatnomani  taqdim  qilinishi  yuridik  ahamiyatsiz 
hisoblanadi”. 
Vakilga  vakolatlardan  tashqari  yo’riqnomalar  ham  beriladi. 
Yo’riqnoma o’zida vakolatli organ tomonidan taqdim etilgan hujjatni ifoda 
etib, vakilning muzokaralar mobaynida pozitsiyasini, shartnomaning lozim 
darajadagi  tarkibini  va  uning  ma’qullanishi  shartlarini  o’zida  mujassam 
etadi.  Yo’riqnoma  asosan  delegatsiyaning  ichki  hujjati  hisoblanib 
muzokaraning  barcha  ishtirokchilari  e’tiboriga  ham  yetkazilavermaydi. 
Shuning  uchun  ham  vakilning  vakolatlariga  nisbatan  o’rnatilgan 
cheklovlar  uning harakatlarini  huquqqa  ega  emas  deb  topishga  asos  bo’la 
olmaydi.  Tegishli  cheklovlar  bilan  boshqa  ishtirokchilar  ham  xabardor 
etilishi istisno holatini tashkil etadi.