Халкаро савдо

4.2. Божхона тарифлари ва уларнинг 
таъсир этиш механизми 
Иқтисодий савдо сиёсатининг асосий ва классик дастаги бўлиб, божхона 
тарифлари ҳисобланади. 
Божхона тарифи - бу тизимлаштирилган божхона божлари ставкаларининг 
рўйхати. Божхона божи деганда, давлатнинг чегарасини кесиб ўтган вақтда 
импортга ва экспортга солинадиган солиқ тўловлари тушунилади. 
S 
Р
0
Р
t
Р
w
D 
Q
1
Q
3
Q
0
Q
4
Q
2
 
 
1-расм. Импорт тарифларининг ҳаракат механизми. 
Импорт божларининг ҳаракат механизмини кўриб чиқамиз. Тасаввур 
қилинг, қайсидир А давлатда қандайдир маҳсулот ишлаб чиқарилади ва 
истеъмол қилинади, масалан, олма. 2-расмда S чизиғи олма таклифини, D - 
талаб, P
0
- ички нарх (мувозанат нархи) ни билдиради. Бу нархда олманинг 
ишлаб чиқарилиши ва истеъмол қилиниши Q
0
га тенг. Бундай вазият автократик 
давлатларда мавжуд бўлиши мумкин.
Тасаввур қилинг, А давлат божхона чегарасини жаҳон нархидаги (Р
w
) 
олмалар учун очди. Лекин бу нарх ички нархдан паст бўлиб, олма учун ички 
нархнинг пасайишига олиб келади, бу эса ўз ўзидан А мамлакатда олма ишлаб 
чиқариш хажмини Q
0
дан Q
1 
гача пасайтиради, ушбу товарнинг истеъмоли эса Q
0
дан Q
2 
гача ўсади. Нархнинг пасайиши оқибатида ўсган истеъмол эса 
импортнинг ўсиши билан қондирилади (Q
2
- Q
1
). Ички ишлаб чиқарувчиларнинг 
қизиқишларини химоя қилиш мақсадида А мамлакат олма импортига (Т) божи 
белгилайди. Фараз қилайлик А мамлакат кичкина бўлиб, олманинг жаҳондаги 
нархларига таъсир ўтказа олмайди. Бу ҳолатда олмага ички нарх Р
t
белгиланади 
қайсики. Натижада, ички ишлаб чиқариш хажми Q
1 
дан Q
3
га ўсади. Божнинг 

---

60 
ўрнатилиши хорижий товарларнинг нархининг ошишига олиб келади (бизнинг 
мисолимизда олманинг). Миллий ишлаб чиқарувчилар айнан шундай товарни 
(шу сорт ва сифатдаги) сотаётганлиги учун, товарнинг нархини оширишни 
фойдали ва мумкин деб ҳисоблашади. Лекин бу нархнинг ошиши жаҳон 
нархининг ошиши билан тўғри келмаслиги мумкин. Бизнинг мисолимизда тўғри 
келиши тасаввур қилинган. Натижада, жаҳон нархида (P
w
) товарни ишлаб 
чиқаришни ўзи учун фойдасиз деб билган миллий ишлаб чиқарувчилар, ўзлари 
учун бирмунча фойдали бўлган Р
t
нархида товарларни сота бошлайдилар. 
Олма нархининг ошиши А мамлакатда ушбу товар истеъмолини Q
2 
дан Q
4 
га 
пасайтиради ва бу ҳолат товар импортининг ҳам пасайишига олиб келди. Бу 
биринчидан, ички ишлаб чиқаришни оширади. Бунинг таъсир доираси ички 
таклиф эгри чизиғининг эгилувчанлигидан келиб чиқган ҳолда ҳар хил бўлади. 
Иккинчидан, бу товарга бўлган ички истеъмол камаяди. Бу камайишнинг хажми 
ҳам ички талаб эгри чизиғининг эгилувчанлигидан келиб чиққан ҳолда ҳар хил 
бўлади. Натижада, импортга божнинг белгиланиши турли товарларга турлича 
таъсир қилади.
Энди эса импортга божнинг ўрнатилиши истеъмолчилар, ишлаб 
чиқарувчилар ва ҳукумат фаровонлигига қандай таъсир қилишини кўриб 
чиқамиз (3-расм). Бунда истеъмолчилар олма учун қимматроқ нарх тўлайди, бу 
уларнинг қўшимча фойдасининг йўқолишига олиб келади, Қуйидаги майдон 
истеъмолчиларнинг ютқазишини ифодалайди: