Халкаро савдо

 
 
 
1-расм. Халқаро савдо назариялари. 
 
2.2. Халқаро савдонинг классик назариялари 
А. Смитнинг мутлақ устунлик назарияси 
А.Смит моделини кўриб чиқаётганда таҳлил учун фойдаланиладиган баъзи 
шартларни келтириш талаб этилади: 
1) Дунёда фақат иккита мамлакат мавжуд. 
2) Мамлакатларда фақат иккита маҳсулот ишлаб чиқарилади. 
А. Смитнинг мутлоқ устунлик назарияси 
Д. Рикардонинг солиштирма устунлик назарияси
Халқаро савдонинг Хекшер-Олин назарияси 
Леонтьев парадокси 
Мащсулотнинг 
хаётийлик даври 
назарияси 
 
Миқъёс таъсири 
назарияси 
М. Портернинг
рақобат устунлиги 
назарияси 
 
Халқаро савдо назариялари
Халқаро савдонинг муқобил 
назариялари 

---

25 
3) Мамлакатлар орасида товарлар савдоси чеклашларсиз амалга 
оширилади. 
4) Халқаро савдо мувозанатлаштирилган (импорт экспорт билан тўланади). 
5) Фақатгина меҳнат товар баҳосига ва унумдорликка таъсир кўрсатади. 
6) Ишлаб чиқариш омиллари мамлакат орасида кўчиб юрмайди. 
7) Меҳнат ва маҳсулотни чиқиши орасидаги нисбат доимий. 
8) Ишлаб чиқариш омиллари тармоқлар орасида мутлақ кўчиб юриши 
мумкин. 
9) Ҳар икки мамлакатда ва икки тармоқда соф рақобат муҳити мавжуд 
бўлади. 
Энди мутлақ устунлик моделини кўриб чиқайлик. 
1-жадвал 
 
С товар 
Т товар 
А мамлакат 
3 соат 
6 соат 
В мамлакат 
12 соат 
4 соат 
1-жадвалда аниқ бир давлатда аниқ бир товар бирлиги ишлаб чиқариш 
учун керак бўладиган вақт ҳақидаги маълумотлар келтирилади. А мамлакатда 
бир бирлик С товар ишлаб чиқаришда В мамлакатга нисбатан кам вақт 
сарфланади, бу дегани А мамлакат бир бирлик С товарни ишлаб чиқаришда 
мутлақ устунликка эга. В мамлакат эса, ўз навбатида Т товарни ишлаб 
чиқаришда мутлақ устунликка эга. Агар А мамлакат Т товарни ишлаб 
чиқаришни қисқартирса ва С товарни ишлаб чиқаришни оширса ва В мамлакат 
аксинча С товарни ишлаб чиқаришни қисқартирса ва Т товарни ишлаб 
чиқаришни оширса, мутлақ устунлик тамойилига асосан халқаро меҳнат 
тақсимоти ва халқаро савдо юзага келади. 
Агар А мамлакатда Т товарни ишлаб чиқариш 1 донага қисқарса, бу С 
товарни қўшимча 2 дона ишлаб чиқариш учун фойдаланса бўладиган 6 соатни 
иқтисод қилишга имкон беради. Бундай ҳолат В мамлакатда ҳам содир бўлади. 
Бу ҳолатда С товарни ишлаб чиқаришнинг 1 донага қисқартирилиши, Т товарни 
қўшимча 3 дона ишлаб чиқариш учун ишлатса бўладиган 12 соатни иқтисод 
қилишга имкон беради. Умуман, жаҳонда С товарни ишлаб чиқариш 1 донага, 
Т товарни ишлаб чиқариш эса 2 донага ошади. Шуниси аҳамиятлики, бу 
қўшимча ресурслардан фойдаланмасдан туриб, фақат халқаро меҳнат 
тақсимоти (ХМТ) ёрдамида амалга ошади. 
Шундай қилиб, мутлақ устунлик - бу халқаро савдонинг афзаллигини 
тушунтирувчи, ҳар бир мамлакатда шундай товар борки, бунда бир бирлик 
харажат билан бошқа давлатларга нисбатан кўпроқ товар ишлаб чиқариши 
мумкин бўлган тамойилдир. 
Д. Рикардонинг cолиштирма устунлик назарияси 
А.Смитнинг мутлақ устунлик назариясида бирор-бир давлатнинг ҳамма 
товарлар бўйича мутлақ устунликка эга бўлган ҳолати кўриб чиқилмаган эди. 

---

26 
Бу ҳолатни эса Давид Рикардо ўзаро манфаатли савдонинг ва халқаро 
ихтисослашувнинг умумийроқ (А.Смитнинг моделини хусусий ҳол сифатида ўз 
ичига олувчи) тамойилини шакллантирган «Сиёсий иқтисоднинг ва солиққа 
тортишнинг бошланиши» (1819 йил) асарида кўриб чиқди. 
Д.Рикардо халқаро иқтисодий муносабатларнинг ўзига хослигини 
таъкидлаб, А.Смитнинг тамойилини амал қилмаслиги ўзаро манфаатли савдога 
тўсқинлик бўла олмаслиги кўрсатиб берилган моделни яратди. Д.Рикардо 
солиштирма устунлик қонунини яратди, яъни давлат ишлаб чиқаришда энг 
юқори мутлақ устунликка эга бўлган (агар у ҳар икки товар бўйича мутлақ 
устунликка эга бўлса) ёки энг кам мутлақ устунликка эга бўлган (агар у бирорта 
товар бўйича ҳеч қандай устунликка эга бўлмаса) товарлар экспортига 
ихтисослашиши керак. 
Ўз замонасининг кўпчилик иқтисодчилари сингари у ўз концепциясини 
ривожлантиришни аниқ бир мисол орқали: вино ва жун ҳамда икки мамлакат: 
Англия ва Португалия ўртасидаги савдодан бошлайди. 
2-жадвал