Халкаро савдо

8.7. Ташқи савдо муносабатларида лизинг битимлари 
 
Халқаро лизинг бу турли мамлакатлар корхона ва ташкилотлари 
томонидан тузилувчи ижара шартномасидир. У лизинг фирмаси ва ижарачи 
ёки лизинг фирмаси ва таъминловчи (ижарага берилувчи мулк эгаси) турли 
мамлакатларда жойлашганлиги билан тавсифланади. Халқаро лизинг экспорт 
ва импорт лизинг турларига тақсимланади. 
Экспорт лизинг – бунда лизинг фирмаси асбоб-ускуна, машина ва 
майдонларни миллий фирмадан сотиб олади сўнгра уни чет эллик ижарачига 
беради. 
Импорт лизинг – бунда лизинг фирмаси асбоб-ускуна, машина ва 
майдонларни чет эллик фирмадан сотиб олади сўнгра уни ўз мамлакатидаги 
ижарачига беради. 
Амалда халқаро молиявий лизинг ва тезкор лизинг кенгроқ тарқалган. 
Халқаро молиявий лизинг дунё мамлакатларида кенг тарқалган типик лизинг 
тури бўлиб, шуртноманинг ўрта ва узоқ муддатлилиги билан тавсифланади. Уни 
амалга ошириш жараёнида мулк тўлалигича ёки унинг асосий қисми 
амортизацияланиб бўлади. 
Халқаро тезкор лизинг қисқа муддатли келишув бўлиб, лизинг предмети 
амортизацияси бир нечта кетма-кетликдаги истеъмолчиларнинг тўловлари 
ҳисобига амалга оширилишига асосланади. Мазкур лизинг шакли рейтинг деб 
ҳам аталади ҳамда машина ва асбоб-ускуналарни рейтинг жамияти томонидан 
ижарачининг сотиб олиш ҳуқуисиз қисқа муддатли ижарага беришини 
ифодалайди. Бунда рейтинг жамияти асбоб-ускуналарни таъмирлаш бўйича 
барча харажатларни тўлайди ва буни лизингга нисбатан юқорироқ ижара 
ставкалари ҳисобига қоплайди. 
Халқаро молиявий лизинг халқаро тезкор лизингдан фарқ қилади. Унда 
ижарага берувчи (лизинг компанияси) активларга киритилган капитал 
қўйилмаларни ягона ижарачидан қониқарли фойда олиш ҳисобига тўлиқ 
қопланишига ҳаракат қилади. Шу сабабли лизинг даври ушбу активнинг хизмат 
қилиш муддатининг асосий қисмини қоплайди, ижарачи эса техник хизмат 
кўрсатиш ва таъмирлашни ўз зиммасига оллади. Бу лизинг тури бекор қилиниши 
мумкин эмас. 
Молиявий ижарачи, ижарага берувчи ва асбоб-ускуналарни етказиб берувчи 

---

171 
таъминловчи учун қуйидаги сабабларга кўра фойдали ҳисобланади: 
1. Машина ва асбоб-ускуналарни етказиб берувчи тўловни тўлалигича ва 
дарҳол олади, улар ижарага берувчига берилади ҳамда таъминловчи кафолат ва 
кафолат муддати бўйича мажбуриятлардан ташқари ушбу активлар билан боғлиқ 
бўлган барча моливий муаммолардан озод этилади. 
2.Ижарага берувчи таъминловчидан активларни сотиб олиш учун молиявий 
воситаларни киритади ва ижарачидан олинувчи лизинг тўловлари кўринишидаги 
даромадга эга бўлади.
3.Ижарачи етарли маблағларга эга бўлмаган ҳолда активларни сотиб олиш 
имкониятига эга бўлади. Бошқача қилиб айтганда, ишлаб чиқариш асбоб-
ускуналарига муҳтожлик сезаётган тадбиркор лизинг фирмасига бу асбоб-
ускуналарни ижарага олиш имкониятини тақдим этиш учун сўров билан 
мурожаат қилади. Лизинг фирмаси бу сўровни олгандан сўнг лизинг 
таклифларини ишлаб чиқиш жараёни бошланади. Лизинг фирмаси зарур асбоб-
ускуналарни ишлаб чиқариши мумкин бўлган корхоналар доирасини аниқлайди 
ва уларнинг лизинг битимини амалга ошириш имкониятларини суриштиради. 
Шу билан бир пайтда у потенциал мижозни (буюртмачини), жумладан, унинг 
ижара тўловларини тўлаш имкониятлари, зарур кафолатларини баҳолайди. 
Лизинг таклифларини ишлаб чиқиш жараёнида лизинг фирмаси лизинг 
битимида иккита фурсатдан иборат бўлган таваккалчиликни баҳолашга катта 
эътибор қаратади. 
1. Мижозни, унинг лизингга олинаётган мулк билан боғлиқ фаолиятини 
ҳисобга олган ҳолда лизинг тўловларини амалга ошириш имкониятини баҳолаш. 
2. Мулкни, унинг алмаштирилиш даражасини баҳолаш: алмаштирилиш 
даражаси юқори (маънавий эскириши секин, янгича қўлланиши осон бўлган 
стандарт асбоб-ускуналар) бўлса таваккалчилик кам, акс ҳолда (тез эскирувчан, 
буюртмага асосан тайёрланган, ўзига хос мақсадларга мўлжалланган асбоб-
ускуналар) эса юқори бўлади. 
Лизинг таклифларини тайёрлаш босқичида лизинг битими бўйича тўловлар 
ҳажмини белгилаб берувчи асосий кўрсаткичлар: асбоб-ускуна ёки бошқа мулкни 
сотиб олиш нархи, мулкни сотиб олишда олинган аванс, лизинг ставкаси, 
шартнома муддати, тўловлар даврийлиги, ҳажми ва усули таҳлил қилинади. 
Лизинг таклифлари ишлаб чиқилгандан сўнг фирма истеъмолчи ва 
таъминловчига зарур маълумотларни етказиб беради. Агарт шартлар қониқарли 
бўлса, томонлар лизинг шартномасини имзолайдилар. Шартнома асосида лизинг 
фирмаси мос келувчи асбоб-ускуналар ишлаб чиқарувчи-таъминловчига 
буюртма беради. Ишлаб чиқарувчи у ва лизинг фирмаси ўртасидаги шартнома 
ҳисобланувчи буюртмага асосан асбоб-ускунларни ишлаб чиқаргач, етказиб 
беради ва ўрнатиб беради. Лизинг мулки етказиб берилгач, истеъмолчи, лизинг 
фирмаси ва таъминловчи асбоб-ускуналарнинг ишга яроқлилигини тасдиқловчи 
қабул қилиш далолатномасини имзолайдилар. Далолатнома имзолангандан сўнг 
лизинг фирмаси таъминловчининг ҳисоб рақамига асбоб-ускуналарнинг харид 
нархини ўтказади ва лизинг шартномаси кучга киради. 
Лизинг шартномаси ижарачи (тадбиркор) ва ижара берувчининг (лизинг 

---

172 
фирмасининг) асосий ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаб беради, улар 
ўртасида лизинг мулки бўйича юзага келувчи муносабатларни тартибга солади. 
Лизинг фирмаси мулкнинг мутлақ энаси бўлиб, бутун операция давомида уни 
молияштиришни амалга оширади, бироқ бунда асбоб-ускуналарнинг сифат 
тавсифномалари учун жавобгар бўлмайди.