Халкаро маркетинг

www.arxiv.uz

Халкаро маркетинг
Режа:


1. Халкаро бозор
2. Халкатор маркетинг мухити
3. Ташки бозоларга чикишнинг максадга мувофиклиги. Экспорт.
Лицензиялаш бевосита инвестиция.

Хозирги кунга келиб тезлик билан ривожланиб бораётган халкаро алокалар ташкилотларни факатгини мамалакатларни уз бозоридагина эмас, балки бошка мамлакатларнинг бозоридаги шароитларни урганилмокда.

Атрофимига бир куз ташласак бошка мамлакатлардан кириб келаётган хар хил шакилдаги мол ва хизматларни истеъмочига таклиф килинмокда. Масалан: Мерсидес, Ренаулт автомабиллари, ливайс ва лин жинсиалри, Аппил ва “IBM” компьютерлари, Кока кола ва пепси ичимликлари, кент ва марлборо каби сигаретлар кунлик эхтиёжимизда энг керакли булган фаркли шакилда сотиб оладиган халкаро ташкилтларга оид мол ва хизматлардир.
Бозорни урганиш. Бозорни урганиш бу “Илмий методни бозога оид муаммоларни хал килишда ишалтилишидир.” Бундан бошка купгина коидалар мавжуддир. Лекин хамасини маъноси юкорида келтирилган коидадаги маънога келади. Масалан бозорни урганишда одамларни хар хиол молларни кулга киритишга ёки кулга киритилганларини таркатишда нималарни тушунганларини хъис килганлари ва нималарни хохлаганларини урганади.
Бозорни урганиш. Бозорни урганиш бу «Илмий методни бозорга оид муаммоларни хал килишгда ишлатилишидир». Бундан бошка купгина коидалар мавжуддир. Лекин хаммасини маъноси юкорида келтирилган коидадаги маънога тугри келади. Масалан. бозорни «Одамларни хар хил молларини кулга киритишга ниятланганларда еки кулга киритганларини таркатишганида нималарни тушунишганлигини хисоботи килганларини ва нималарни хохлаганларини ургатади.
Бу каби коидалар хар хил булиши билан бир каторда айрим мамлакатларда стандарт коидалар мавжуд булмокда. Масалан, Америка бозор бирлигини стандарт коидаси эса: бозор изланиши мол ва хизматларини сотишдаги уртача чикадиган муомалаларга оид масалаларни система шаклига келтиришдир.
Бизга маълумки маркетинг узига хос бир катор тамойилларга га ва улар уз мазмуни ва максадларини узгартирмаган холда халкаро маркетинга хам бевосита таалукли булади. Шунга карамай ички ва ташки бозорлар маълум бир маънода бир-биридан фарк киладилар. Шунинг учун хам хар бир бозор алохида-алохида бахоланиши зарурдир. “Умуммиллий бозор деган тушунча йук. Биз миллий бозорларга дунё микёси нуктаи назаридан караймиз. Бирок хеч бирини умуммиллий деб хисоблай олмаймиз. Уларнинг хар бири куп киррали ва узига хос хусусиятга эга ва бир-бирига ухшамайди, хамда миллий бозор тарикасида намоён булади”.
Халкаро маркетинг буйича мутахассислар хар бир бозорнинг маданий мухитини хисобга олмоклари зарур. Чунки бу маданият авлоддан авлодга утиб келади, бу маданий мухитлар дунё мамлакатлари буйича бир-биридан фарк килади ва уларни узгартириш унчалик осон иш эмас. Бу нарсаларни хисобга олмай ва унга эътибор бермай уз хизмат ва товарларини утказишга уринган хар кандай миллий фирмалар нихоятда катта хатоликка йул куйган буладилар.
Айрим холларда халкаро маркетингда муваффакиятсизликка эришишда фирмаларнинг узлари айибдор буладилар. Кайсики улар мамлакатдан чикмаган холда ташки мамлакатлардан етарли микдорда ахборотларни тупламай туриб уз фаолиятларини ташки бозорларда бошлаб юборадилар. Айрим холларда, ривожланаётган мамлакатлар маркетингда ахоли тугрисидаги ахборотлар даржаси паст, почта ва алока хизматлари коникарсиз булади. Бундай холларда эса тулик маънода ёки тулаконли маркетинг тадкикотларини амалга оиширшнинг иложи булмайди.
Хар бир миллий бозорни маданиятини англаб олиш учун шу мамлакат зарур мансаблардан турган ходимларидан фойдаланиш, маркетинг тадкикотларига ушбу мамлакат мутахассисларини ёнлаш, мазкур мамлакатга фирманинг филиалларини очиш каби тадбирларни амалга ошириш максадга мувофикдир.
Хар бир мамлакатнинг иктисодий мухити товар ва хизматларни истеъмолининг хозирги ва потенциало имкониятларини курсатиб беради. Бунда эса асосий уринни ахолининг турмуш даражаси, ялпи миллий махсулот хажми, иктисодиётнинг ривожланиш даражаси ва унинг валютанинг кадри эгаллайди.
Мамлакатлар ахолисининг турмуш даражасини шу мамлакатда истеъмол килинаётган товар ва хизматларнинг уртача сифати ва микдори характерлаб беради. Ялпи миллий махсулот эса бир йил давомида ишлаб чикарилган товар ва хизматларнинг бозор нархидаги кийматидир. Бунда асосий курсаткичлардан булиб жон бошига тугри келган ялпи миллий махсулот хизмат килади.
Фирма узининг хамлкаро маркетинг фаолиятида хисобга олиши зарур булган омиллардан бири миллий валюта кадрининг тургунлигидир. Чунки бу нарса фирманинг сотаётган товар ва фойда микдорига бевосита таъсир килиши мумкин.
Махсулотларни дунё микёсида режалаштиришда оддий кенгайтириш, мослаштириш, “Тескари кашфиёт” ёки янги кашфиётлар стратегияларига асосланиб амалга ошириш мумкин.
Оддий кенгайтириш стратегиясини куллаганда компания ички ва ташки бозор учун хам айнан бир хил товар ишлаб чикаради.
Бу стратегиянинг куллашнинг асосий сабаби фирма узи ишлаб чикараётган махсулотни савдо маркалари, бичими, тахлови ва бошка хусусиятларини узгартирмаса чет эллардаги бозорларда сотилишига ишончи комил булади. Режалаштиришга бундай ёндошиш оммавий ишлаб яикариш усулини харажатларни минималлаштиришга имкон яратади. Бирок бу стратегия мамлакатлардаги конун, одат, техника, технология ва бошкалар орасидаги тафовутни хисобга олмайди.
Мослашиш стратегиясида эса мамлакатлардаги истеъмолчиларнинг тиллари, дидлари, яшаш шароитларини, электр таъминоти, хукукий меъёрлар, урф одатларни хисобга олиб, ишлаб чикарилаётган товарларга айрим узгартиришлар киритилиши мумкин. Бу оддий стратегия ташки бозорлар учун янги товар ишлаб чикаришни эмас, балки унга бироз узгартириш киритишни такозо этади холос.
Янги кашфиёт стратегиясида эса фирма узининг ташки бозорлари учун янги товарлар ишлаб чикаришга харакат киладилар. Лекин режалаштиришга дундай ёндошиш ута таваккалчилик килишдир, ундан ташкари бу нарса куп микдорда харажат ва вакт талаб этилади.
Ишлаб чикарилган товарни дунё микёсида сотиш жараёни махсус сотиш ва оварларни физик харакати каналларини танлаб олишни талаб килади. Оддатда муаммони хал килишда фирма узининг савдо ходимларидан фойдаланиши хам мумкин ёки чет эл воситачиларини ёнлаши хам мумкин. Сотиш каналларини танлаш буйича карор кабул килишда фирма уз мамлакати ва чет мамлакатлардаги бозор одатлари улгуржи ва чакана савдо тизимлари, хукумат карорлари, орасидаги фаркларга эътибор бериши керак.
Дунё бозорларида товарнинг физик харакати жараёнини режалаштириш хам айрим холатларни хисобга олишни такозо этади. Масалан, денгизда ташиш буйича сугурталар, хукумат ёки бошка ташкилотларга тегишли булган хужжатларни расмийлаштириш ва бошкалар.
Маркетинг тизими ҳақида тушунча
Маркетинг назарияси иқтисодий асосларининг шаклланиш жараёнини ХИХ асрнинг 40-йилларида бошланган, деб ҳисоблансада, у ҳозирги пайтгача ҳам кам ўрганилган ва мунозарали бўлиб қолмоқда. Маркетинг жараёнларини яхши тарифловчи изчил назариялар умумий методология тамойиллари ва қоидаларни яратишга уринишлар маркетинг фаолиятини ишлаб чиқариш ва ижтимоий-иқтисодий тизимда мавжуд бўлган фан асослари билан боғлашга ёрдам берган бўлсада, бироқ бозор шароитида бизнес-ҳамкорларнинг самарали ўзаро ҳаракатларини таҳлил қилиш ва башоратлаш учун назарий асос ярата олмади. Бунга маркетинг қарорларининг иқтисодий самарадорлигини баҳолаш методлари ва методологиясини иқтисодий талқин қилиш (шарҳлаш)нинг мураккаблиги ҳам сабаб бўлади.
Бозор муносабатларининг тобора чуқурлашиб бориши маркетинг технологияларини фаол равишда фирмалар ва бозор фаолиятига татбиқ етишни тақозо қилади. Тадбирколик фаолиятини самарали олиб бориш, рақобат сиёсати ва монополияга қарши сиёсатниг кучайиши соф рақобатни вужудга келтириб, фирмаларни ўз фаолиятига жиддийроқ еътибор беришга ундайди. Тадбиркор, бизнесмен ва ишлаб чиқарувчиларнинг маркетинг комплекси ва методологиясига мурожаат етиши қуйидагилар билан асосланади.

Иқтисодиётни бошқаришга демократик ёндашув хўжалик юритувчи субйектларга еркинлик беради, уларнинг фаолиятини қаттиқ назорат қилиш, фаолиятни чеклаш кабиларга еса қонуний томондан барҳам берилади.

Рақобат шароитида илгариги бошқарув тизими асосида фаолият юритишнинг самарасиз еканлиги.

Бозор конюнктурасининг кескин ўзгариб туриши шароитида тадбиркорлик корхоналарининг маркетингга мурожаати бошқаришга бошқача ёндашув зарурлигини тақозо қилади.

Иқтисодиётдаги жиддий ислоҳотлар, барча соҳа ривожига инновацион ёндашув, ахборот технологияларининг, хизмат соҳаларининг тез ривожи, тадбиркорлик кўламининг кенгайиб боришини маркетингсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Корхоналар истеъмолчиларнинг талаб ва еҳтиёжларини қондириш орқали режалаштирган фойдани олишига маркетинг бевосита таъсир етади.

Истеъмолчи ва харидор категориялари маркетинг жараёнида ўзига хос характерга ега. Маҳсулот ишлаб чиқарувчидан то охирги истеъмолчига йетиб келгунича бир неча босқичларни босиб ўтади. Бу орада савдо функсиялари билан чакана ва улгуржи харидолар шуғулланадилар. Улгуржи харидор фойда олиш мақсадида товарни бевосита ишлаб чиқарувчи корхонадан сотиб олиб уни бошқа шаҳарларга, савдо тармоқларига тарқатади ва шу орқали ўзи нархларни белгилаб фойда кўради. Бу йерда улгуржи харидор истеъмолчи емас, балки воситачи ролини ўйнамоқда. Бу ўринда улгуржи харидор товар ва хизматларга талабни шакллантиради, ўз навбатида бозорни ўрганиб, рақобатчи фирмаларнинг кучли ва заиф томонларини аниқлайди. Жараённинг яна бир муҳим қисми бу тадқиқотлар асосида янги инновацион товар яратиш босқичи. Илмий тадқиқотлар, бенчмаркинг орқали янги технологиялар ва товар турлари яратилади. Келажакда шаклланиши мумкин бўлган потенсиал талаб ҳажмлари аниқланади. Кейинги босқичда яратиладиган маҳсулотнинг техник-иқтисодий характеристикалари, нафлилик даражаси кабиларни моделлаштириш амалга оширилади. Бу мақсадларни амалга ошириш учун фирманинг ресурслари ва молиявий имкониятлари аниқланади. Тажриба – синов лабораторияларида маҳсулотнинг намуналари чиқарилади ва синовдан ўтказилади. Истеъмолчи ва експертларнинг фикри таҳлил қилиниб, унинг дизайни, камчиликлари ва бошқа експлуатацион характеристикалари ҳақида қарор қабул қилинади.

Маркетинг тизими - Ф.Котлер фикрича, корхона билан унинг ҳамкорлари ва товар (хизмат)лари сотиладиган бозордаги субйектларини ўзаро боғлаб турувчи енг муҳим муносабатлари ва ахборот оқимлари комплекси (мажмуйи)ни ифодалайди. Маркетинг тизимига таъминотчилар, воситачилар, сотувчилар, истеъмолчилар, рақобатчилар ва корхона фаолиятига боғлиқ бўлган бошқа бозор субйектлари киради.7

Маркетинг тизими корхонанинг бозордаги фаолият стратеиясига қараб шаклланади ва ундаги ўзгаришлар асосида янгиланаверади. Маркетинг тизимининг шаклланишига ва ўзгаришига асосий сабаб бозор конюнктураси ҳисобланади. Маркетинг тизими корхона ташқи муҳитини ифодаловчи ижтимоий-иқтисодий, демографик, техник-технологик, сиёсийҳуқуқий ва маданий омиллар таъсирида шаклланади ва фаолият юритади. Унинг муваффақиятли фаолияти корхона имкониятларини бозор фаолиятига нечоғлик мувофиқлигига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Шу билан бирга маркетинг тизимига корхонанинг рақобатчилари сезиларли таъсир кўрсатиб, кўпинча уларнинг бозор стратегиялари ўзгариши билан тизимда янги йўналиш бошланишига олиб келади.

Aниқ корхона учун маркетинг бўлими ҳақида Низом ишлаб чиқишда корхонанинг хусусиятлари: стратегик мақсадлари, вазифалари, бошқарувнинг ташкилий структуралари, фаолият соҳаси, бизнес турининг сони, молиявий, меҳнат ресурслари, шунингдек, қонунчилик ва меъёрий ҳужжатлар ҳисобга олинади.

Ф.Котлер маркетинг тизими тушунчасига комплекс ёндашиб, уни жиддий бозор муносабатлари ва ахборот оқимлари комплекси деб тушуниб, фирманинг бозорларга бевосита боғлиқ фаолиятига катта еътибор беради. Бундай шароитда фирманинг ички ва ташқи муҳити таҳлилига алоҳида еътибор қаратиш зарур.

Демак, маркетинг тизими – фирма фаолиятининг оператив ва стратегик йўналишини белгилаб берадиган ташкилий, бошқарув, режалаштириш соҳаларига тегишли тўхтовсиз жараён, субйектлар, воситалар ва ахборот оқимлари комплексидир.

4.2. Макромаркетинг ва микромаркетинг

1986 – йилда Ф.Котлер мегомаркетинг тушунчасини муомалага киритди. Бу тушунча мақсадли истеъмолчиларга нафақат товар ва хизматлар таклиф етиш, балки бозор муҳитининг макро гуруҳлари билан имконият даражасида келишилган ҳолда фаолият олиб боришни назарда тутади.

Aйирбошлашнинг мақсади, у ёки бу фаолиятнинг натижаларига кўра тижорат ва нотижорат маркетинги фарқланади. Тижорат маркетинги – фойда олиш мақсадида даромади юқори компанияларда асосан, савдо ва хизматлар соҳасида қўлланилади. Кўп тарқалган товарлар ва хизматлар турларига мувофиқ шаклланган фаолиятдир.

Ижтимоий ташкилотларда – мактаб, касалхона, болалар боғчаси, қариялар пансионати кабиларда нотижорат маркетинг тадбирлари ўтказилиб, ташкилотлардаги муаммолар аниқланади ва чора-тадбирлар ишлаб чиқилади.8

Профессор Х.Мефферт томонидан тижорат маркетингининг асосий шакллари тавсифланган.

Ҳудудий жиҳатларига қараб: миллий, минтақавий, локал ва халқаро (експорт, глобал ва жаҳон) маркетинги; қўлланиш соҳасига қараб истеъмол, саноат, инвестицион ва хизматлар маркетинги характерланади.

Бугунги кунда жисмоний шахс ёки ташкилотнинг фаолият турига қараб ташкилот маркетинги, шахс маркетинги, жой маркетинги, ижтимоий маркетинг қўлланилади.

Тармоқли маркетинг – сотиш тизими бўлиб, маҳсулот истеъмолчиларининг ўзлари ҳам унинг тарқатиш жараёнида қатнашишлари янги тармоқларни яратишларига имконият берилади. Тармоқли маркетинг – бу товарларни мустақил равишда тарқатувчи сотувчи агентларнинг тармоқли ташкилотини яратишга асосланган товарлар чакана савдосининг бир туридир.

Микродаражада маркетинг ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчини ўрганиш учун дастурлар яратилади. Микромаркетинг (ингл. Миcромаркетинг) — истеъмол бозорининг алоҳида географик, демографик ва психографик сегментларига йўналтирилган маркетинг дастурлари ишлаб чиқилиши, маҳсулотлар ишлаб чиқарилиши, фирма бозор стратегиялари ва реклама компаниялари борасидаги аниқ мақсадга қаратилган маркетинг саъй-ҳаракатлари.

Микромаркетинг – «маълум бир компания томонидан истеъмолчиларнинг хоҳиш ва истакларини қондирган ҳолда товар ва хизматларни ишлаб чиқарувчидан истеъмолчига йетказиб бериш билан боғлиқ ҳаракатлар мажмуасидир». Франсуз олими Ж.Ж. Ламбен бозор иқтисодиёти шароитида макромаркетингнинг аҳамиятини янада батафсилроқ очиб бериб, уни иқтисодий демократиянинг муҳим омили сифатида талқин қилади. Aйнан макромаркетинг истеъмолчини биринчи бўлиб ешитади ва истеъмолчи талабидан келиб чиқиб, инвестицияларни, инновацияларни тадбиркорлик фаолиятига йўналтиради. Макромаркетинг ҳозиргача назарий жиҳатдан баҳс — мунозарага сабаб бўлган муаммо ҳисобланади. 1960 – йилгача турли маркетинг йўналишлари ўз диққат – еътиборини макромаркетинг муаммоларига қаратди. Ташқи муҳит ўрганилмаган ҳолда сотув ва истеъмолчи билан муносабатлар ўрнатилди. Бозор инфраструктурасининг ривожланиши жамиятнинг еҳтиёж ва талабларини юқори даражада ўрганиш муҳимлигига урғу берди. AҚШда ўша даврда маркетингни жамиятнинг бир фаолияти тури, деб ҳам қарашган (Р. Холловей, Дж. Фиска, Р. Хинкок ва б.).

Макромаркетингга қуйидаги соҳалар: маркетинг технологияси, товарнинг сифат ва миқдорий кўрсаткичлари, иқтисодий ресурсларни кенгайтириш ва жамлаш маркетинги, ижтимоий маркетинг ва ҳ.к. киритилди. Самарали макромаркетинг тизими иқтисодий ривожланишнинг маҳсулидир. Самарали макромаркетинг тизими иқтисодий ривожланиш учун зарур. Ривожланмаган жамият: ҳамма ўзи учун маҳсулот ишлаб чиқаради ва сотувчилар бўлмайди, воситачилик ривожланмайди. Ривожланган жамият: ҳамма нарса бозор орқали, деган ғояга амал қилади.

Макромаркетинг – «маҳсулот ва хизматларини ишлаб чиқарувчидан истеъмолчига жамият талаб ва истакларидан келиб чиққан ҳолда йетказиб бериладиган ижтимоий жараёндир»:

Бутун бир тизимни қамраб олади.

Бу самарали ва адолатлими?

Савдо ва молия соҳасида маркетинг ҳозирги кунда жуда кенг қўлланмоқда. Туризмнинг ривожланиши табиийки, туризм маркетингини, таълим хизмати бозорларининг кенгайиши таълим хизматлари маркетингига еҳтиёжни келтириб чиқарди.

Aгромаркетинг еса озиқ-овқат маҳсулотлари ва қишлоқ хўжалиги соҳасининг ўзига хос тадқиқотлар комплексидир.

Нотижорат ташкилотларда маркетинг фалсафаси воситаларига комплекс ёндашув талаб етилади. Бунга сабаб қуйидагилардир.

Нотижорат ташкилотлар мақсадларининг кўп қирралилиги ва даромадни ошириш мақсадининг йўқлиги

Қабул қилинаётган қарорларнинг таваккалчиликка асосланганлиги туфайли даромаднинг пасайишига олиб келиши

Нотижорат ташкилотлар бозорида рақобатнинг кучлилиги

Давлатнинг нотижорат ташкилотларга еътиборининг кучлилиги

Кўриб чиқилган маркетинг тавсифларидан ташқари (Aмерика, Скандинавия, Ғарбий Йевропа) мактабларининг маркетинг классификациялари мавжуд.

Глобал маркетинг – жаҳон иқтисодиётининг глобаллашув жараёнида транс миллий корпорациялар томонидан қўлланилаётган фаолият бўлиб, замонавий телекоммуникация ва ахборот технологиялари асосида глобал маркетинг стратегияларидан фойдаланади. Жаҳон ягона бозор, деб қаралади ва бир хил маркетинг стратегияси қўлланилади. Масалан, “Пепси Cола”, “Cоcа-Cола”, “Маcдоналдс”, “Aдидас”, “Сонй”, “Тошиба” ва бошқа компаниялар фаолияти.

Маркетинг тизими ҳақида тушунча
Маркетинг назарияси иқтисодий асосларининг шаклланиш жараёнини ХИХ асрнинг 40-йилларида бошланган, деб ҳисоблансада, у ҳозирги пайтгача ҳам кам ўрганилган ва мунозарали бўлиб қолмоқда. Маркетинг жараёнларини яхши тарифловчи изчил назариялар умумий методология тамойиллари ва қоидаларни яратишга уринишлар маркетинг фаолиятини ишлаб чиқариш ва ижтимоий-иқтисодий тизимда мавжуд бўлган фан асослари билан боғлашга ёрдам берган бўлсада, бироқ бозор шароитида бизнес-ҳамкорларнинг самарали ўзаро ҳаракатларини таҳлил қилиш ва башоратлаш учун назарий асос ярата олмади. Бунга маркетинг қарорларининг иқтисодий самарадорлигини баҳолаш методлари ва методологиясини иқтисодий талқин қилиш (шарҳлаш)нинг мураккаблиги ҳам сабаб бўлади.
Бозор муносабатларининг тобора чуқурлашиб бориши маркетинг технологияларини фаол равишда фирмалар ва бозор фаолиятига татбиқ етишни тақозо қилади. Тадбирколик фаолиятини самарали олиб бориш, рақобат сиёсати ва монополияга қарши сиёсатниг кучайиши соф рақобатни вужудга келтириб, фирмаларни ўз фаолиятига жиддийроқ еътибор беришга ундайди. Тадбиркор, бизнесмен ва ишлаб чиқарувчиларнинг маркетинг комплекси ва методологиясига мурожаат етиши қуйидагилар билан асосланади.

Иқтисодиётни бошқаришга демократик ёндашув хўжалик юритувчи субйектларга еркинлик беради, уларнинг фаолиятини қаттиқ назорат қилиш, фаолиятни чеклаш кабиларга еса қонуний томондан барҳам берилади.

Рақобат шароитида илгариги бошқарув тизими асосида фаолият юритишнинг самарасиз еканлиги.

Бозор конюнктурасининг кескин ўзгариб туриши шароитида тадбиркорлик корхоналарининг маркетингга мурожаати бошқаришга бошқача ёндашув зарурлигини тақозо қилади.

Иқтисодиётдаги жиддий ислоҳотлар, барча соҳа ривожига инновацион ёндашув, ахборот технологияларининг, хизмат соҳаларининг тез ривожи, тадбиркорлик кўламининг кенгайиб боришини маркетингсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Корхоналар истеъмолчиларнинг талаб ва еҳтиёжларини қондириш орқали режалаштирган фойдани олишига маркетинг бевосита таъсир етади.

Истеъмолчи ва харидор категориялари маркетинг жараёнида ўзига хос характерга ега. Маҳсулот ишлаб чиқарувчидан то охирги истеъмолчига йетиб келгунича бир неча босқичларни босиб ўтади. Бу орада савдо функсиялари билан чакана ва улгуржи харидолар шуғулланадилар. Улгуржи харидор фойда олиш мақсадида товарни бевосита ишлаб чиқарувчи корхонадан сотиб олиб уни бошқа шаҳарларга, савдо тармоқларига тарқатади ва шу орқали ўзи нархларни белгилаб фойда кўради. Бу йерда улгуржи харидор истеъмолчи емас, балки воситачи ролини ўйнамоқда. Бу ўринда улгуржи харидор товар ва хизматларга талабни шакллантиради, ўз навбатида бозорни ўрганиб, рақобатчи фирмаларнинг кучли ва заиф томонларини аниқлайди. Жараённинг яна бир муҳим қисми бу тадқиқотлар асосида янги инновацион товар яратиш босқичи. Илмий тадқиқотлар, бенчмаркинг орқали янги технологиялар ва товар турлари яратилади. Келажакда шаклланиши мумкин бўлган потенсиал талаб ҳажмлари аниқланади. Кейинги босқичда яратиладиган маҳсулотнинг техник-иқтисодий характеристикалари, нафлилик даражаси кабиларни моделлаштириш амалга оширилади. Бу мақсадларни амалга ошириш учун фирманинг ресурслари ва молиявий имкониятлари аниқланади. Тажриба – синов лабораторияларида маҳсулотнинг намуналари чиқарилади ва синовдан ўтказилади. Истеъмолчи ва експертларнинг фикри таҳлил қилиниб, унинг дизайни, камчиликлари ва бошқа експлуатацион характеристикалари ҳақида қарор қабул қилинади.

Маркетинг тизими - Ф.Котлер фикрича, корхона билан унинг ҳамкорлари ва товар (хизмат)лари сотиладиган бозордаги субйектларини ўзаро боғлаб турувчи енг муҳим муносабатлари ва ахборот оқимлари комплекси (мажмуйи)ни ифодалайди. Маркетинг тизимига таъминотчилар, воситачилар, сотувчилар, истеъмолчилар, рақобатчилар ва корхона фаолиятига боғлиқ бўлган бошқа бозор субйектлари киради.7

Маркетинг тизими корхонанинг бозордаги фаолият стратеиясига қараб шаклланади ва ундаги ўзгаришлар асосида янгиланаверади. Маркетинг тизимининг шаклланишига ва ўзгаришига асосий сабаб бозор конюнктураси ҳисобланади. Маркетинг тизими корхона ташқи муҳитини ифодаловчи ижтимоий-иқтисодий, демографик, техник-технологик, сиёсийҳуқуқий ва маданий омиллар таъсирида шаклланади ва фаолият юритади. Унинг муваффақиятли фаолияти корхона имкониятларини бозор фаолиятига нечоғлик мувофиқлигига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Шу билан бирга маркетинг тизимига корхонанинг рақобатчилари сезиларли таъсир кўрсатиб, кўпинча уларнинг бозор стратегиялари ўзгариши билан тизимда янги йўналиш бошланишига олиб келади.

Aниқ корхона учун маркетинг бўлими ҳақида Низом ишлаб чиқишда корхонанинг хусусиятлари: стратегик мақсадлари, вазифалари, бошқарувнинг ташкилий структуралари, фаолият соҳаси, бизнес турининг сони, молиявий, меҳнат ресурслари, шунингдек, қонунчилик ва меъёрий ҳужжатлар ҳисобга олинади.

Ф.Котлер маркетинг тизими тушунчасига комплекс ёндашиб, уни жиддий бозор муносабатлари ва ахборот оқимлари комплекси деб тушуниб, фирманинг бозорларга бевосита боғлиқ фаолиятига катта еътибор беради. Бундай шароитда фирманинг ички ва ташқи муҳити таҳлилига алоҳида еътибор қаратиш зарур.

Демак, маркетинг тизими – фирма фаолиятининг оператив ва стратегик йўналишини белгилаб берадиган ташкилий, бошқарув, режалаштириш соҳаларига тегишли тўхтовсиз жараён, субйектлар, воситалар ва ахборот оқимлари комплексидир.

4.2. Макромаркетинг ва микромаркетинг

1986 – йилда Ф.Котлер мегомаркетинг тушунчасини муомалага киритди. Бу тушунча мақсадли истеъмолчиларга нафақат товар ва хизматлар таклиф етиш, балки бозор муҳитининг макро гуруҳлари билан имконият даражасида келишилган ҳолда фаолият олиб боришни назарда тутади.

Aйирбошлашнинг мақсади, у ёки бу фаолиятнинг натижаларига кўра тижорат ва нотижорат маркетинги фарқланади. Тижорат маркетинги – фойда олиш мақсадида даромади юқори компанияларда асосан, савдо ва хизматлар соҳасида қўлланилади. Кўп тарқалган товарлар ва хизматлар турларига мувофиқ шаклланган фаолиятдир.

Ижтимоий ташкилотларда – мактаб, касалхона, болалар боғчаси, қариялар пансионати кабиларда нотижорат маркетинг тадбирлари ўтказилиб, ташкилотлардаги муаммолар аниқланади ва чора-тадбирлар ишлаб чиқилади.8

Профессор Х.Мефферт томонидан тижорат маркетингининг асосий шакллари тавсифланган.

Ҳудудий жиҳатларига қараб: миллий, минтақавий, локал ва халқаро (експорт, глобал ва жаҳон) маркетинги; қўлланиш соҳасига қараб истеъмол, саноат, инвестицион ва хизматлар маркетинги характерланади.

Бугунги кунда жисмоний шахс ёки ташкилотнинг фаолият турига қараб ташкилот маркетинги, шахс маркетинги, жой маркетинги, ижтимоий маркетинг қўлланилади.

Тармоқли маркетинг – сотиш тизими бўлиб, маҳсулот истеъмолчиларининг ўзлари ҳам унинг тарқатиш жараёнида қатнашишлари янги тармоқларни яратишларига имконият берилади. Тармоқли маркетинг – бу товарларни мустақил равишда тарқатувчи сотувчи агентларнинг тармоқли ташкилотини яратишга асосланган товарлар чакана савдосининг бир туридир.

Микродаражада маркетинг ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчини ўрганиш учун дастурлар яратилади. Микромаркетинг (ингл. Миcромаркетинг) — истеъмол бозорининг алоҳида географик, демографик ва психографик сегментларига йўналтирилган маркетинг дастурлари ишлаб чиқилиши, маҳсулотлар ишлаб чиқарилиши, фирма бозор стратегиялари ва реклама компаниялари борасидаги аниқ мақсадга қаратилган маркетинг саъй-ҳаракатлари.

Микромаркетинг – «маълум бир компания томонидан истеъмолчиларнинг хоҳиш ва истакларини қондирган ҳолда товар ва хизматларни ишлаб чиқарувчидан истеъмолчига йетказиб бериш билан боғлиқ ҳаракатлар мажмуасидир». Франсуз олими Ж.Ж. Ламбен бозор иқтисодиёти шароитида макромаркетингнинг аҳамиятини янада батафсилроқ очиб бериб, уни иқтисодий демократиянинг муҳим омили сифатида талқин қилади. Aйнан макромаркетинг истеъмолчини биринчи бўлиб ешитади ва истеъмолчи талабидан келиб чиқиб, инвестицияларни, инновацияларни тадбиркорлик фаолиятига йўналтиради. Макромаркетинг ҳозиргача назарий жиҳатдан баҳс — мунозарага сабаб бўлган муаммо ҳисобланади. 1960 – йилгача турли маркетинг йўналишлари ўз диққат – еътиборини макромаркетинг муаммоларига қаратди. Ташқи муҳит ўрганилмаган ҳолда сотув ва истеъмолчи билан муносабатлар ўрнатилди. Бозор инфраструктурасининг ривожланиши жамиятнинг еҳтиёж ва талабларини юқори даражада ўрганиш муҳимлигига урғу берди. AҚШда ўша даврда маркетингни жамиятнинг бир фаолияти тури, деб ҳам қарашган (Р. Холловей, Дж. Фиска, Р. Хинкок ва б.).

Макромаркетингга қуйидаги соҳалар: маркетинг технологияси, товарнинг сифат ва миқдорий кўрсаткичлари, иқтисодий ресурсларни кенгайтириш ва жамлаш маркетинги, ижтимоий маркетинг ва ҳ.к. киритилди. Самарали макромаркетинг тизими иқтисодий ривожланишнинг маҳсулидир. Самарали макромаркетинг тизими иқтисодий ривожланиш учун зарур. Ривожланмаган жамият: ҳамма ўзи учун маҳсулот ишлаб чиқаради ва сотувчилар бўлмайди, воситачилик ривожланмайди. Ривожланган жамият: ҳамма нарса бозор орқали, деган ғояга амал қилади.

Макромаркетинг – «маҳсулот ва хизматларини ишлаб чиқарувчидан истеъмолчига жамият талаб ва истакларидан келиб чиққан ҳолда йетказиб бериладиган ижтимоий жараёндир»:

Бутун бир тизимни қамраб олади.

Бу самарали ва адолатлими?

Савдо ва молия соҳасида маркетинг ҳозирги кунда жуда кенг қўлланмоқда. Туризмнинг ривожланиши табиийки, туризм маркетингини, таълим хизмати бозорларининг кенгайиши таълим хизматлари маркетингига еҳтиёжни келтириб чиқарди.

Aгромаркетинг еса озиқ-овқат маҳсулотлари ва қишлоқ хўжалиги соҳасининг ўзига хос тадқиқотлар комплексидир.

Нотижорат ташкилотларда маркетинг фалсафаси воситаларига комплекс ёндашув талаб етилади. Бунга сабаб қуйидагилардир.

Нотижорат ташкилотлар мақсадларининг кўп қирралилиги ва даромадни ошириш мақсадининг йўқлиги

Қабул қилинаётган қарорларнинг таваккалчиликка асосланганлиги туфайли даромаднинг пасайишига олиб келиши

Нотижорат ташкилотлар бозорида рақобатнинг кучлилиги

Давлатнинг нотижорат ташкилотларга еътиборининг кучлилиги

Кўриб чиқилган маркетинг тавсифларидан ташқари (Aмерика, Скандинавия, Ғарбий Йевропа) мактабларининг маркетинг классификациялари мавжуд.

Глобал маркетинг – жаҳон иқтисодиётининг глобаллашув жараёнида транс миллий корпорациялар томонидан қўлланилаётган фаолият бўлиб, замонавий телекоммуникация ва ахборот технологиялари асосида глобал маркетинг стратегияларидан фойдаланади. Жаҳон ягона бозор, деб қаралади ва бир хил маркетинг стратегияси қўлланилади. Масалан, “Пепси Cола”, “Cоcа-Cола”, “Маcдоналдс”, “Aдидас”, “Сонй”, “Тошиба” ва бошқа компаниялар фаолияти.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. 
   И.А.Каримов, “Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида”, Т.: “Узбекистон”, 1995 й.
   
2. 
   И.А.Каримов, Т.А.Каримова, “Миллий модель муаммолари”, Т.: “Узбекистон”, 1993 й.
   
3. 
   Филипп Котлер, “Основы маркетинга”, М.: “Прогресс”, 1990 г. 236-239 бетлар.
   
4. 
   Дж.Эванс, Б.Берман, “Маркетинг”, М.: “Экономика”, 1993 г. 296-298 бетлар
   
5. 
   А.Солиев, А,Усмонов,“Маркетинг”,Т.: “Узбекистон”,1995й.
   
6. 
   www.ziyonet.uz