Халцаро бобур фонди

18 — Бобурнома
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

138
БОБУРНОМД
Я н а , ш ай х ул-ислом Сайфуддин Аҳ- 
мад эди. Мавлоно Саъдуддин Таф тазоний 
н асл и д ан д и р . Ундан бош лаб авл о д л ар и 
Х уросон м а м л а к а т и д а ш а й х у л -и сл о м
б у л и б к е л г а н д и р л а р . К уп д о н и ш м а н д
к и ш и эди. А раб и я и л м и н и ва дунёвий 
и л м л а р н и я х ш и биларди. Куп тақводор 
ва диндор китпи эди. Гарчи ш оф еий маз- 
ҳаби ва к и л и бўлса-да, ҳ ам м а мазҳаблар- 
ни ҳ у р м а т қ и л а р д и . А й т и ш л а р и ч а , ет- 
м иш йи лга я қ и н ж ам о ат нам озини тарк 
қ и л м а г а н . Шоҳ Исмоил Ҳ иротни олга- 
нида ш аҳ и д бўлди. У лар нин г наслидан 
к и ш и қолм ад и.
Я н а , М а в л о н о Ш а й х Ҳ у с а й н эд и. 
М у л ло Ш а й х Ҳ у с а й н С ултон А бусаид 
м и р зо н и н г зам о ни д а кў зга кў р и н и б , ка- 
м о л т о п г а н б у л с а -д а , С у л т о н Ҳ у с а й н
м и р эо з а м о н и д а ҳ ам я ш а д и , ш у боис 
з и к р э т и л д и . Ҳ и к м а т и л м и н и , а қ л и й
ил м л ар ва калом илм ини я х ш и биларди. 
Оз сўздан куп м аъно топиб, д и қ қ а т би- 
лан ф и к р ю ритмоқ уни нг ихтиросидир. 
С у л т о н А б у с а и д м и р з о н и н г з а м о н и д а
унга ж у д а я қ и н ва ол ий ихтиёр к и ш и эди. 
М а м л а к а т н и н г барча м у ҳ им тадбирла- 
р ига ун и н г д ахли бор эди. М уҳтасиблик- 
ни (диний ва дунёвий назорат) ҳам ҳеч 
к и м ундан яхтпи б аж ар ган эмас. Султон 
Абусаид м ирзога я қ и н бўлгани туф айли 
Султон Ҳусайн м ирзонинг замонида шун- 
дай м ислсиз китттини т а ҳ қ и р л а д и л а р .
Я на, М уллозодаи М улло Усмон эди. 
Кобул т у м а н л а р и д а н Л а ҳ у г а р т у м ан и - 
нинг Ч а р х деган кен ти д ан. Улугбек мир- 
зо аамонида ўн тўрт ёш ид а дарс ай тгани 
учун Мулло м одарзод(тугма мулла) дер 
эк а н л а р . С ам ар қа н д д ан бориб К аъ б ан и
тавоф қ ил и б Ҳ иротга к ел ган и д а Султон 
Ҳ усайн м ирзо уни м аж буран уш лаб тур- 
ди. Куп до ни ш м ан д к и ш и эди. У замон- 
да у ни нгд ек д о н и ш м ан д к и ш и й ў қ эди. 
А й т и ш л а р и ч а , и ж т и ҳ о д (у л к ан к а ш ф и ё т
қ и л и ш қудрати) д ар аж а си га етган-у, ле- 
кин и ж т и ҳ о д қ и л м а га н . Унинг сўзлари- 
ни н а қ л қ и л а д и л а р , дер эм и ш к и : „Киттти 
бир н и м а н и к и эгпитса, я н а қ ан д а й қил и б
уни у н у ти ш и м у м к и н ? “
Х отираси ж у д а к у ч ли экан.
Я на, М ир Муртоз эди. Ҳ и к м а т илм- 
л а р и ва а қ л и й и л м л а р н и я х ш и билар- 
ди. У кўп рўза т у тгани учун ш ундай ла- 
қаб олган. Ш а т р а н ж г а кўп ш а в қ у ҳава-
си бор э кан . ПТу д а р а ж а д а к и , и к к и шоҳ- 
м о т ч и у ч р а с а , б и р и б и л а н ш а т р а н ж
ўйнаб, и к к и н ч и с и кетиб қо л м аси н деб, 
этагидан тутиб ў ти р ар экан.
Я на, Мулло Масъуд Ш ир во н ий эди.
Я на, Мулло А бдулғаф ур Л о р и й эди. 
М авлоно А б д у р а ҳ м о н Ж о м и й н и н г ҳам
м у р и д и , ҳ ам гаогирди эди. М у л ло н и н г 
акса р а са р л а р и н и м улло қ о ш и д а ў қ и г ан
эди. „ Н а ф а ҳ о т “ асар и га ш а р ҳ й ў с и н л и к
бир нарса ёзган. З о ҳ и р и й (дунёвий) илм- 
лар ни нг билимдони эди. Дунёвий илмлар, 
ботиний — диний-тасаввуфий илмлардан 
ҳам баҳраманд эди. Ш у ҳ р ат н и еқ тир м ай - 
д иган, қ и з и қ , б ет акал л у ф к и ш и эди. Ҳ ар 
к и м н и м улло д есалар, уни нг олдида ки- 
тоб очиб санол б ер и ш д ан и й м а н м а с д и . 
Ҳар қаерда бирор дарвеш дараги ни эшит- 
са, уни нг қ о ш и га борм агунча тинчимас- 
ди. Мен Х уросонга б о р ган и м д а М улло 
А б д у л ғ а ф у р к а с а л э д и . А б д у р а ҳ м о н
Ж о м и й н и н г м озорини тавоф қ и л г а н д а , 
М улло А б дулгаф урни бориб кў р ган д и м , 
А б д у р а ҳ м о н Ж о м и й н и н г м а д р а с а с и д а
эди. Б и р неча к у н д ан сунг ў ш а касал- 
л и к билан дунёдан ўтди.
Я на, Мир Ж а л о л и д д и н м уҳаддис эди. 
Ҳ адис и л м и н и Хуросонда ун и н гд ек би- 
лад и ган к и ш и йуқ эди, ан ча узоқ умр 
кўрд и. Ҳ о зи р гач а у т и р и к эди.
Я на, Мир А то у л л о М а ш ҳ а д и й эди. 
А р а б и й и л м н и я х ш и б и л а р д и . Қ о ф и я
ҳ а қ и д а ҳам бир ф орсий р исо ла битип- 
ти. Я х ш и ёзган. Н у қ со н и ш у к и , н у қ у л
ў з и н и н г б а й т л а р и н и м исол қ и л и б кел- 
тирган. Я на ҳар бир байт олдидан „чу- 
нончи, б анданинг бу б а й т и д а “ сўзлари- 
ни к ел т и р и ш н и лозим ҳисоблаган. Бу ри- 
соласидаги баъзи м у н о зар а л а р и д а я х ш и
асослар к ел ти ри бд и . Я на ш е ъ р санъат- 
л ар и ҳ а қ и д а „Б ад оеъ ус-сано еъ “ номли 
р и с о л а б и т и п т и , а н ч а я х ш и ё з и л г а н . 
М азҳабида бироз 
ч етга ч и қ и ш л а р бор 
эк ан .
Я н а , Қ ози И х т и ё р эди. Қ о з и л и к н и
я х ш и қ и л д и . Ф и қ ҳ д а бир форсий рисо- 
л а ёзибди, яхтпи рисоладир. Я на иқти- 
бос у ч у н ҳ ар х и л м а з м у н д а г и Қ у р ъ о н
о я т л а р и н и й и қ қ а н д и р . Мурғобда мирзо- 
лар билан м ул о қо т қ и л г а н чогим Қози 
И х ти ёр М уҳ ам м ад Мир Юсуф билан ке- 
либ м ени к ў р д и л а р . Бобурий х ат т и д ан
сўз ч и қ д и . А лифбесини сўради, ёзиб бер-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУ РНОМЛ
139
д и м . Ў ш а й и ғ и н д а ҳ а р ф л а р н и ў қ и б , 
қ о и д а л а р и н и ў р ган и б , бир н а р с а л а р н и
ўш а хатда ёзди ҳам.
Я на, Мир М уҳаммад Юсуф эди. Ш айх 
ул-ислом нинг ш огирди эди. Сўнгра ш айх 
ул-ислом у ни ўз ж о й и г а тавси я қ и л д и . 
Б аъ л и й и ғ и н л а р д а Қ ози И х ти ёр ю қори 
ў т и р а р д и , б а ъ з и м а ж л и с л а р д а — бу. 
К е й и н ч а л и к ҳ ар б и й а м а л д о р л и к билан 
с а р д о р л и к и ш и г а ш у н д а й м а ф т у н
ва 
ш айд о й и б ў л ди ки, унинг сў зл ар и дан бу 
и к к и и ш д ан ўзга бирор м а ъ н и л и нарса- 
ни англаб бўлмасди. А м ал д о р л и к ва сар- 
д о р л и к н и н г ҳ ар и к к а л а с и д а н қоб ил ия- 
ти ҳам , иқ ти до р и ҳам й ў қ эди. Оқибат 
ушбу бекорчи у р и н и ш л а р туф айли моли, 
ж о й и на хонум они барбод бўлди. Ш иа 
м азҳ аб и д а эк ан .
Ш о и р л а р д а н бу ж а м о а н и н г п е ш - 
қ ад ам на асосчиси Мавлоно А бдураҳмон 
Ж о м и й эди.
Я н а , Ш ай х и м С у ҳ ай л и й ва Ҳ усайн 
А ли Т у ф а й л и й ж а л о й и р эдики , номла- 
ри ва си ф ат л а р и Султон Ҳ усайн мирзо- 
н и н г б е к л а р и ва и ч к и л а р и т а р к и б и д а
з и к р этилди.
Я н а , Осафий эди. Вазир уғли булга- 
ни учун „О саф и й“ деб т а х ал л у с олган. 
Ш еъ р и гарчи и ш қ муҳаббат ва эҳтирос- 
д ан б аҳ р аси з бўлса да, тасви р ж и л о л а- 
ри ва м аъ н о д ан холи эмасдир. „Мен ҳар- 
гиз ўз ғ а з а л л а р и м н и т ў п л а ш г а уринма- 
д и м “ д ея даъво қ и л г а н бўлса-да, афти- 
д ан бу гап т а к а л л у ф д а н б о ш қ а н а р с а
эм ас. Б у ғ а з а л л а р и н и у к а с и ё қ а р и н -
д о ш л а р и д ан бири тў п л аган д и р . Ғазалдан 
ўзга нав ш еъ р н и оз ёзган. Хуросонга бор- 
ган им д а менга м уло зам ат қ и л г а н эди.
Я н а , Б ино и й эди. Ҳ и р о т л и к д и р . Ота- 
си Устод М уҳам м ад Сабз (бинокор) бан- 
но бўлгани учун ш у н д ай т ах ал л у с олган. 
Ғ а з а л л а р и д а р а н г ва к а й ф и я т бордир. 
Денон т а р т и б б ер ган . Д о с т о н л а р и ҳ ам
бор. М евал ар ҳ а қ и д а бир достони бор, 
м у тақо риб б аҳ р и д а, сам ар асиз бир нар- 
са ёзган, бекор қ и л г а н . Я на бир қ и с қ а
достони бор, х аф и ф б аҳрида. Бу масна- 
ви йни к е й и н р о қ ту гатган ди . Б у р у н л ар и
м у си қ ад ан бехабар бўлган э к ан . Б у жи- 
ҳ а т д а н А л и ш е р б е к у н г а т а ъ н а қ и л а р
э к а н . Б и р й и л и Султон Ҳ у сай н м ирзо 
Марига қ и ш л а ш учун борганида Алиш ер- 
бек ҳ ам бирга кетад и. Б и н о и й Ҳиротда
қ ол ад и . Ў ш а қ и ш м у си қ ан и м а ш қ қила- 
ди. Ё зга ч а ш у н ч а л и к ҳ а р а к а т қ и л ад и - 
к и , о ҳ а н г л а р ҳ ам и х т и р о эт а д и . Ёзда 
Султон Ҳ усайн мирзо Ҳ иротга келгани- 
да унга ўзи иж о д қи л га н куй ва нақш и - 
ни и ж р о этади. А ли ш ер б ек т ааж ж у б л а- 
ниб, таҳ си н л ар қ и л а д и . Б ино и й мусиқа- 
да я х ш и и ш л а р и ж о д қ и л га н . Ж у м л а- 
дан, ун и н г „ Н у ҳ р а н г “ деб а т ал ган бир 
н а қ ш и бор. Бу т ў қ қ и з р ан гнин г я к у н и
ва н а қ ш н и н г я л и я ли си „Р о ст“ оҳанги- 
дадир.
Б и н о и й н и н г А л и ш ер б ек билан сози 
келм ас экан . Ш у сабабдан х и й л а жафо- 
лар тортди. Охири тура ол м ай И роқ ва 
О зарбойж онга — Я ъ қу б бек қ о ш и га бор- 
ди. Я ъ қ у б б е к қ о ш и д а ҳаёти ёмон эмас 
эди. М а ж л и с л а р и д а улф ат эди. Я ъқуб- 
бек ў л ган и д ан сўнг у ви л о я т л а р д а тура 
олм ай, Ҳ иротга кел д и. Ҳ ануз А ли ш ер- 
бекк а нисбатан қ ал ти с ҳ ази л ва келиш - 
м асл и к ҳ о л атл ар и бўларди. У ж у м л ад ан
бири буки, бир кун ш а т р а н ж м аж л и си - 
да А ли ш ер б ек оёғини узатади. Биноий- 
нинг о р қаси га тегади. А ли ш ер б ек муто- 
йиба билан: „Ҳ иротда аж ой иб бир бало 
бордирки, оеғингни узатсанг ш оирни нг 
к е т и г а т е г а д и “ , дейд и . Б и н о и й : „А гар 
йи ғсан г ҳам ш ои р н и н г орқасига т егад и “ , 
деб жавоб қай тар ад и . Охири бу зарофат- 
лар т у ф ай л и я н а Ҳ иротдан Самарқанд- 
га ж ў н а д и .
А л и ш е р б е к к ў п ва я х ш и н а р с а л а р
ихти ро қ и л г а н эди. Мабодо бирор к и ш и
қ а й с и д и р иш д а бир я н г и л и к яр ат са, у 
нар сани нг р и в о ж и ва р ав н ақ и учун уни 
„ А л и ш е р и й “ деб а т а р д и л а р . Б а ъ з и л а р
ҳ ази л б илан А л и ш е р б е к к а нисбат берар 
эди. Ч у н о н ч и , А л и ш ер б ек қ у л о қ оғри- 
ғида рўмол боғлагани учун хо тин лар кў к 
рўм олни қ и й ш а й т и р и б „нози А л и ш ер и й “ 
деб а т а д и л а р . Б и н о и й ҳ ам Ҳ и р о т д а н
ж ў н а ш в а қ т и д а эш аги учун т ў қ и м ти- 
к у в ч и г а ҳеч к и м д а м у т л а қ о у ч р ам аган 
ўзгач а бир т ў қ и м бую ртиради ва отини 
„А л и ш ер и й " деб атайди. У „полони Али- 
ш е р и й “ (А ли ш ерий тў қ и м и ) номи билан 
м аш ҳ у р бўлди.
Я на, Сайф ий Б у хо р и й эди. Ч и н а к а м
м у л лол и ги бор эди. Ў қиган китоблари- 
н и н г ш а р ҳ у и э о ҳ и н и элга кў р сати б уз 
и л м и н и исбот қ и л а р д и . Д ево н т ар ти б
берган эди. Я на бир девони ҳам борки,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

140
БОБУРНОМЛ
барча ҳ у н а р м а н д л ар учун ёзгандир. Ма- 
қ о л л ар н и кўп 
қ ў л л аган . Достони йўқ- 
дир. Ч у н о н ч и уш бу қ и т ъ я бу ҳ о л н и н г 
д ал и л и д и р :