Халцаро бобур фонди

Д а ҳ да р вет дар гилем е бихусбаид,
Д у подш оҳ дар иқлим е и&гуижаид.
Ним иоие гар хўрад марди худой,
Б азли дарвеш он куи а д иими дигар.
М ул ки иқлим е бигирад подшоҳ,
Ҳнмчунон д а р баиди ицлим и ди гар.
(М азм уни:
Ун дарвиш бир гиламда ётадию,
И к к и подш оҳ бир и ц ли м га сигмайдн.
О л ло ҳн и н г жўмарди топса битта нон,
Я рм ин дарвиш ларга синдириб берар.
Б и р и ц л и м юртларин о лга н подш оҳ
И к к и и ч и и қ л и м и и и г фикрида бўлар
.)
Умид ш у н д ай к и : бугун-эрта Хисрав- 
ш о ҳ н и н г барча н а в к ар ва ж а н г о в ар л ар и
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМ А
101
келиб, подшоҳ қ у л л и ги н и қабул қ и л и ш - 
са. У лар орасида кўп ф и тн ачи к и ш и л а р
бор, м исли А йю ббекни нг у гл о н л ар и ва 
я н а б аъ зи л ар борки, б изн инг м ирзолар- 
ни нг орасида ҳ а м и ш а ём о н л и к ва фит- 
нага сабабчи бўлиб, о гм ач и л и к қилади- 
л а р . Ҳ о зи р у ш б у ф у р с а т д а Ж а ҳ о н г и р
м ирзога Хуросон сари х ай р ва я х ш и л и к
билан рухсат берилса, токи эрта-индин 
надомат ва п у ш а й м о н л и к к а сабаб бўлма- 
с и н “ . О га-и н и ва х е ш - а қ р а б о д а н , ҳ а р
қ а н ч а к а м ч и л и к содир бўлса ҳ ам , воз 
к еч и ш м ени нг ш а ъ н и м г а тўгри келм ас 
эди. Ч у н к и мендан к ў н г и л л а р и қ о л и ш и
м у м к и н . Гарчи Ж а ҳ о н г и р мирзо билан 
бурун орам изда м а м л а к а т ва н а в к а р юза- 
с и д а н а н ч а г и н а к е л и ш м о в ч и л и к л а р ,
қ а сд л аш у в л ар бўлиб ўтган эса-да, лек и н
бу гал у ю р тим изд ан мен билан йўлдош
бўлиб к ел ган эди. О ға-ин ил ик чегараси- 
дан ч и қ м а й , менга астойдил хи зм ат қи- 
л а ё т г а н д и . У н д а н х а ф а ч и л и к к а сабаб 
бўладиган бирор ш у б ҳ ал и х ат т и -ҳ ар ак ат
к ў р и н м асд и . Ҳ ар қ ан ч а такр о р арз қил- 
ган бўлса-да, мен қабул қ и л м ад и м . Охи- 
ри Б о қ и б ек а й т г а н и д е к , ў ш а ф итн ачи - 
л ар: Ю суф Айюб ва Б а ҳ л у л Айюб ме- 
н и н г қ о ш и м д а н Ж а ҳ о н г и р м и р з о н и н г
олдига қочиб бориб, ём о нл и к ва ф итна 
ҳ а р а к а т и д а бўлиб, Ж а ҳ о н г и р м и р зо н и
м ендан ай ириб, Х уросонга олиб кетди- 
л а р .
У ш бу ф у р с а т л а р д а С ултон Ҳ у сай н
м ирзод ан Б ад и у ззам о н м ирзога, м енга, 
Х и ср ав ш о ҳ ва З у н н у н га бир мазмунда- 
ги узундан-узоқ м ак ту б л ар келди. У хат- 
лар ҳ о зи ргача мендадир. М азмуни шун- 
дай эди: „Султон А ҳм ад мирзо, Султон 
М аҳм уд м ирзо ва Улуғбек мирзо — оға- 
и н и л ар и тти ф о қ қилиб ю р иш қ и л га н д а 
мен Мургоб ёқас и н и тўсдим. М ирзолар 
я қ и н етиб ҳеч и ш қ и л а олм ай қай тди - 
лар. Энди ҳ ам а га р ўзб ак о т л ан ад и ган
бўлса, мен Мурғоб ёқасини тўсай. Бади- 
у ззам он м ирзо Б а л х , Ш абурғон ва Анд- 
ХУД қ ў р ғ о н л а р и г а к у ч л и к и ш и л а р и н и
қ ўйи б , ўзи Гурзивон ва Д ар а й и Зан гд а у 
т о ғ л и к м а ск а н л ар н и б ерк и тси н ".
М енинг бу ерл ар га к ел ган и м хабари 
Султон Ҳ усайн м ирзога бориб етган эди. 
Менга ҳам ёзиб эдики : „Сен К оҳм ард ва 
А ж а р д а у тоғ эт а к л а р и н и беркитиб, Хис- 
равш о ҳ Ҳ исор ва Қ ундуз қ ў рғо н лар и д а 
и ш о н ч л и к и ш и л а р н и қўйиб, ўзи ва ини-
си Вали Б ад ах ш о н ва Хатлон тоғларини 
т ў с с и н л а р . Ў зб а к ҳеч иш қ и л а ол м ай
қ а й т г у с и д и р “ .
Султон Ҳ усайн м ирзонинг бу хатла- 
ри у м и д си з л и к сабабчиси бўлди. Нега- 
к и , Т е м у р б е к н и н г ю р тид а бу т а р и х и й
санада ҳам ёш, ҳам тасарруф идаги ер- 
м у л к , ҳам л а ш к а р ҳисоби ж и ҳ а т и д а н
ундан улуғроқ подшоҳ йўқ эди. Б из кўз 
ту тар эд и к к и , к етм а-к ет элч ил ар ва ха- 
барчилар ш о ш и л и н ч келиб, мана бундай 
ҳ у к м л а р к ел т и р са л а р эди: „Т и рм из, Ки- 
л и ф ва К ар к и к е ч и к л а р и д а мунча кема 
ясанг, к ў п р и к асбобини фалон миқдор- 
да тайёр қ и л и н г. Ю қориги Т ў қ қ и з ўлим 
к е ч и к л а р и н и я х ш и эҳтиёт қ и л и н г “ . Токи 
бир неча йил ўзбак ғавғо-тўполонлари- 
д а н к ў н г л и с и н и қ қ а н бу э л л а р н и н г
к ў н г л и к ў т а р и л и б , к у ч а й и б , у м и д в о р
б ў л си н ла р .
Султон Ҳ у сайн м и р зо д ек Тем урбек 
ў рнига ўтирган улуғ подшоҳ ған им ни нг 
устига ю риш ни дем ай, ер беркитм оқн и, 
м у д о ф а а н и д еса, эл ва у л у сд а қ а н д а й
у м и д во р л и к қо л син ? Б и з билан кел ган 
04 ЎРУЧ ва уй-элни, Б оқи Ч ағо ни ёни йни 
ва ўғли М уҳам м ад Қ осим нинг бор сипо- 
ҳ и й л а р и н и кў ч -м о л л ар и билан А ж ар д а 
қолдириб, л а ш к а р н и олиб ч и қ д и к . Хис- 
р а в ш о ҳ н и н г м ў г у л л а р и д а н т ў х т о в с и з
к и ш и кел иб : Т о л и қ о н д а н п о д ш о ҳ н и н г
х а й р и х о ҳ л и г и н и тилаб, бор мўғул улуси 
кўчиб И ш к а м и ш ва Ф улул сари жўна- 
д ик. Подшоҳ ж а д а л л и к билан етиб кел- 
си н л ар . Х и с р а в ш о ҳ н и н г ак сар к и ш и с и
ундан юз ўгириб, подшоҳ қ у л л у ғи га ке- 
лади, деган х аб арлар е т к аза бош лаш ди.
Б у вақтда Ш айб оқх о н нин г А ндижон- 
ни олиб, Ҳисор ва Қундуз устига лаш - 
к а р т о р т г а н и ҳ а қ и д а хаб ар к е л д и . Б у 
хаб ар н и эш и тган Х иср авш о ҳ Қ ундузда 
тўхтай олм ай, қ ў л остидаги бор киш и- 
сини к ў ч ир иб , Кобулга йўл олди. Хис- 
равш оҳ Қ ундуздан кўчиб ч и қ қ а н заҳо- 
ти ёқ , Қ унд узн и Мулло М уҳам м ад Тур- 
к и с т о н и й и см л и ўбдон и ш о н ч л и к и ш и - 
си Ш а й б о қ х о н г а т о п ш и р и ш у ч у н бер- 
китди.
Б и з Самту й ўли билан Қ изи лсув сари 
туш ган пайтда Х исравш оҳга т а а л л у қ л и
ер лар — Ҳисор ва Қундузда бўлган уч- 
т ў р т м и н г у й л и м ў ғу л у л уси к у ч л а р и
билан келиб бизга қ ўш и л д и .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

102
БОБУРНОМД
Қанбар А ли мўгул (илгари зи к р эт- 
ган эд и к, т акр о р бўлди) вай сақи к и ш и
эди, унинг ф еъл-атвори Б о қ и б е к к а ёқма- 
ди. Б о қи б ек н и н г кў н гл и учун унга рух- 
сат бериб ю б о р д и к . У ғл и А б д у ш у к у р
ў ш ан д ан буён Ж а ҳ о н г и р м ирзо х изм а- 
тида бўлди.
Х и с р а в ш о ҳ м ў ғул у л у с и н и н г бизга 
қ ў ш и л г а н и н и эш итиб, х и й л а ж о н с ар ак
бўлиб, чора тополмай, куёви Я ъ қ у б Ай- 
юбни менга э л ч и л и к к а юборибди. Қул- 
л и к ҳ ам д а х а й р и х о ҳ л и к иэҳ о р қ и л и б , 
агар кел и ш о л с а к , қ у л л и к к а келгум дир, 
деб илтимос қилибди. Б о қи Ч агониёний 
к ў н г л и г а қ а р а г а н и м у ч у н , ҳ а р қ а н ч а
менга х ай р и х о ҳ бўлса-да, ак ас и н и н г та- 
рафини ҳам қ ўйм асди. У к аф и л бўлди. 
Ш унга к е л и ш д и к к и , унинг ж о н и омонда 
бўлади. М олига ҳам ў зи қ а н ч а и хти ёр
қилса, ҳеч бир келиш м овчилик бўлмайди.
Я ъ қ у б г а к ет и ш учун и ж о з а т берга- 
н и м и з д а н с ў н г Қ и з и л с у в д а н қ у й и г а ,
у н и н г А н д ар о б су ви б и л а н қ ў ш и л и ш
ж ойи га я қ и н ерда ту ш и л д и. Эртаси, раби 
у л -аввал о й и н и н г ўртаси да ёл ғи з ўзим
Андароб сувидан ўтиб, Д у ш и ерл ар и да 
бир улуғ чинор тубида ў ти р д и м . У та- 
рафдан Х исравш оҳ ҳ аш ам ат ва дабдаба 
билан кўп к и ш и с и ҳ ам р о ҳ л и ги д а келди. 
Қоида ва таом илга кўра, йи роқда отдан 
туш ди. Келиб к ў р иш ган ид а уч марта эги- 
либ, қ ай тганд а ҳам уч кар р а, ҳол сўра- 
ш иш ва тортиқ тортганда бир маротаба- 
дан т аъ зи м қи л д и . Ж а ҳ о н г и р мирзо ва 
Хон м ирзога ҳам ушбу йўсинда таъ зим
қ и л д и . Қ ар и сем и з э р к а к неча й и л л а р
ўз муродича юриб, су л тонл икд ан ўз но- 
м ига бирор хутба ў қи м а ган эди. Й игир- 
ма беш, й и ги р м а олти м арта устма-уст 
таъ зи м қ и л д и , олдим да у ёқдан-бу ё қ қ а
бориб к елди. Толиқиб тамом йи қил аёз- 
ди. Ш у н ч а й и л л и к қ и л г а н б е к л и ги ва 
с а л т а н а т и т а м о м а н б у р н и д а н ч и қ д и .
К ў р иш и б то р тиқ тортгандан сўнг, ўти- 
р и ш г а бую рдим , ўтир д и. Б и р - и к к и га- 
рий* ўтириб, у ёқ-бу ёқдан сўз ва ҳико- 
ят ай ти лди . Н о м ард ли к ва ҳ ар ом хўрлик- 
дан т а ш қ а р и , у бефаросат ва бемаза вай- 
сақи ҳам экан .
Э ътиборли ва и ш о н ч л и н а в к а р л а р и
к ў з и н и н г олдида гуруҳ-гуруҳ келиб мен-
га н а в к ар бўлаётган пайти ш у аҳволга 
етд ики , по д ш о ҳ л ик қ и л и б гердайиб юр- 
ган э р к а к бундай хор-эорликда истар-ис- 
там ас к е л и б не ҳ о л а т л а р б и л а н м ен г а 
м уло зам ат қ и л д и .
Ундан и к к и қ и з и қ иш содир бўлди. 
Б и р и : н а в к а р л а р и а й р и л г а н и саб аб л и
уни нг к ў н г л и н и к ў т а р и ш г а ҳ а р а к а т қил- 
ган им д а, у бунга ж авобан: „ Н а в к а р л а р
тўрт маротаба айнан ш ундай мендан ай- 
р и л и ш г а н , яна к е л и ш г а н “ , деди. И к к и н - 
чиси: ин иси В а л и н и н г қ а ч о н к е л и ш и , 
Аму дарёсидан қай си к е ч и к билан ўти- 
ш и н и сў р агани м д а, дедики: „А гар кечув 
топилса, тез к ел ад и. Б и р о қ к е ч и к л а р сув 
к ў п а й гач , ўзгаради . „У кечувни сув олиб 
к е т д и “ , деган м ақол бор.
Д а в л а т и н и н г ва н а в к а р и н и н г ундан 
к ет и ш и хусусидаги бу сўзни ун и н г тили- 
га Тангри солди. А нчадан сўнг мен от- 
ланиб л а ш к а р г о ҳ г а к елдим , у ҳам туш- 
ган ерига кетди. Ушбу к у н д ан эътибо- 
ран у л у ғ -к и ч и к , я х ш и -ём о н беклари ва 
бек н а в к а р л а р и гу р у ҳ-гу р уҳ бўлиб кўч 
ва моллари билан ундан ай рилиб, бизга 
к е л а б о ш л а д и л а р . Эртаси к у н и п е ш и н
намози п айтид ан то к еч қ у р у н га ч а уни нг 
қ о ш и д а ҳеч ки м қолм ад и. „Қ у л аллоҳум- 
ма м а л и к -а л -м у л к и т у ъ т и л -м у л к а ман 
т а ш а у ва т а н з и ъ у л -м у л к а м и м м ан та- 
ш ау ва туиззу ман т аш ау ва ту з и л л у ман 
т а ш а ъ би я д и к ал-хойру и н н а к а ала кул- 
ли ш а й и н қ о д и р “ .