Халцаро бобур фонди

Б оз гардад ба асли х у д ҳама чиз,
Зари софию и уц р а у арзиз.
( Т а р ж и м а с и :
Ҳаммаси аслига қайтар муқаррар,
Х о ҳ қургош ин, хоҳ кумуш , хоҳ тоза зар.)
Д е й д и л а р к и , ҳозирги пайтда и ч иш ни 
т а ш л а б , я х ш и й ў л г а к и р и б д и . Х ат ва 
расм, ў қ ва пайко н ҳам д а зеҳ ги р га (ка- 
мондан ўқ узиш да барм оққа к ий ил ад иган 
ўйм оқсим он нарса) — ҳар нарсага қу л и 
к ел ад и . Ш еъ р и й истеъдоди ҳам бордир. 
Менга м актуби кел ган эди, услуби ҳам 
ёмон эмас.
Х о нни нг я н а бир хотини Ш оҳбегим 
эди, б ош қа хо ти н лар и ҳам бор эди, бироқ 
ўгил ва қ и з л а р и н и н г оналари ш у и к к и си
эди.
Ш оҳбегим Б ад ах ш о н ш оҳи Ш оҳ Сул- 
тон М у ҳам м ад н и н г қ и з и эди. Б ад ахш о н 
ш о ҳ л а р и ў з н а с а б л а р и н и И с к а н д а р и
Ф а й л а қ у с г а ( м а к е д о н и я л и к А лександр) 
б о ғл аш ад и , д ей д и лар . Б у ш о ҳ н и н г я н а 
бир қ и з и н и , Ш о ҳ б е ги м н и н г эга ч и с и н и
Султон Абусаид мирзо олган эди. Ундан 
Абобакр м ирзо бино бўлган эди.
Х оннинг Ш оҳбегимдан и к к и ўғил ва 
и к к и қ и зи бор эди. Б у ўғиллардан катта- 
си ва қизл ар д ан к и ч и к Султон Маҳмуд- 
хон эди. С ам ар қ а н д ва ўз ту м ан л ар и д а 
б аъзилар уни Х оникахон дейдилар. Сул- 
тон М аҳмудхондан к ичиги Султон Аҳмад- 
хон бўлиб, Олачахон исми билан маш ҳур. 
Олачахон деб а т ал и ш и н и н г сабаби шун- 
д а к и , а й т и ш л а р и ч а , қ а л м о қ ва м ў ғу л
т ил ид а қо ти л н и „ о л ач и “ , дейдилар. Қал- 
м оқларни бир неча марта босиб, кўплаб 
одамларини қиргани учун „Олачи“ дейи- 
лавериб, истеъмолда Олача аталиб кетган.
Ҳ али теги ш л и ўрин л ар д а х онларнинг 
з и к р и т ак р о р ан м уф ассал к ел т и р и л а д и . 
В оқеалар ва ҳ ол ат л ар и ў ш ан д а ёзилади.
Б о ш қ а л а р и д а н к и ч и к , бир қ и з д а н
к аттаси Султон Н иго р хо н им эдики, уни
С у л то н М а ҳ м у д м и р з о г а ч и қ а р и ш г а н
эдилар. М ирзодан бир ўғил туғилганди. 
И сми Султон Вайс, бу ҳ а қ д а ҳ ал и я н а 
сўз ю р и т и л а д и . Султон М аҳ м у д м ирзо 
ўлгандан сўнг Султон Нигорхоним ўғлини 
о л и б , ҳ еч к и м г а х а б а р қ и л м а й , Тош- 
к ан дга оғалари олдига борган эди. Бир 
н еча й и л д а н сў н г уни Ч и н г и з х о н н и н г
катта ўғли Ж ў ж и наслидан бўлган қозоқ 
султонларидан А дик Султонга бердилар. 
Ш айбонийхон хонларни енгиб, Тош канд 
ва Ш о ҳ р у х и я н и э г а л л а г а н д а С у л т о н
Нигорхоним ўн и к к и мўғул навкари билан 
қочиб, А д ик Султон ёнига борди. Адик 
С ултондан и к к и қ и з л и бўлди, ул ард ан 
бирини Ш айбонийхоннинг султонларига, 
я н а б и р и н и С ултон С а и д х о н н и н г ўғли 
Р аш и д Султонга берди.
А д ик Султондан сўнг Султон Нигор- 
хонимни қозоқ улусининг хони Қосимхон 
олди. Д ей д иларки, қозоқ хон ва султон- 
л а р и н и н г о р аси д а ҳеч к и м бу у л у с н и
Қ осим хончалик забт қи л ган эмас. Лаш- 
кари уч юз мингга я қ и н ҳисобланарди. 
Қосимхон ўлгандан сўнг хоним Кош ғарга 
Султон Саидхон қош ига борди.
Энг кичиги Давлат Султонхоним эди. 
Т о ш к а н д н и ш а й б о н и й л а р э г а л л а г а н д а
Ш айбонийхоннинг ўгли Темур Султонга 
т у ш г а н эд и, ун д ан бир қ и з и бор эди. 
С ам арқанддан мен билан бирга ч и қ қ а н
эди. Уч-тўрт й и л Б а д а х ш о н ви л о я т и д а 
б ў л д и . У н д а н с ў н г К о ш ғ а р г а С у л то н
Саидхон қош ига кетди.
У м ар ш ай х м ирзонинг ҳарам лари дан 
яна бири Х о ж а Ҳусайнбекнинг қ и зи Улус 
оға эди, у н и н г ҳам бир қ и з и бор эди, 
г ў д а к л и г и д а ў л д и . Б и р йил-бир я р и м
йилдан сўнг уни ҳарамдан чиқардилар.
Яна бири Ф отима Султон ога бўлиб, 
м ў ғ у л т у м а н б е к л а р и а в л о д и д а н эди. 
М и р зо ҳ а м м а с и д а н а в в а л ш у Ф о т и м а
Султон оғани олган эди.
Я на бири Қоракўзбегим бўлиб, унга 
к ей и н ч ал и к уйланган, анча суюкли эди. 
Қоракўзбегим мирзога ёқ и ш учун ўз насл- 
н а с а б и н и С у л т о н А б у с а и д м и р з о н и н г
огаси М инучеҳр мирзога етказган эди.
Ч ў ри ва к ан и з л а р и ан ча эди. Улар- 
нинг бири Умид оғача эди, у мирзодан 
олдин қазо қ и л га н д и . М ирзонинг сўнгги
* 
М ирзо Ҳ а й д а р д ў ғл а т — Вобурнинг бўласи (х олавачч аси), м а ш ҳ у р д а в л а т арбоби ва т а р и х ч и олим, 
„Б о б у р н о м а “ га ў х ш а ш т а р и х и й мемуар асар м у а л л и ф и .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

36
БОБУРНОМЛ
м аҳ ал л ар д аги к ан и з и Тун Султон бўлиб, 
у м ўғуллардан эди. Я на бири Ога Султон 
эди.
А м и р л а р и : Х у д о й б ерд и Т е м у р т о ш . 
У Ҳ и р о т ҳ о к и м и О қ б у габ ек н и н г оғаси 
н а с л и д а н д и р . С у л т о н А б у с а и д м и р з о
Ж ў ги мирзони Ш оҳрухияда қам ал қил- 
г а н д а Ф а р ғ о н а н и л о я т и н и У м а р ш а й х
мирзога бериб, э ш и к о га л и к к а Худойберди 
Тем уртош ни т а й и н л а га н эди. У пайтда 
Худойберди Темуртош йигирма беш ёшда, 
ёш бўлса-да, тартиби, б о ш қарув ва иш
т у т и ш л а р и ж у д а я х ш и эди. Б и р - и к к и
й и л д а н с ў н г И б р о ҳ и м Б е к ч и к У ш
а т р о ф л а р и г а ҳ у ж у м қ и л г а н и д а Худой- 
берди Темуртош уруш да иш тир ок этиб, 
ш аҳид бўлди.
У ша пайтда Султон Аҳмад мирзо Ўра- 
тепанинг О ққапчигай деган, Самарқанд- 
дан ўн с а к к и з йигоч ш ар қ томондаги яй- 
ловда, Султон Абусаид мирзо эса Ҳирот- 
дан ўн и к к и йиғоч ш ар қ томондаги Бобо 
Х окийда эдилар. Бу хабарни Абдулваҳҳоб 
ш и ғ о в у л * о р қ а л и х а т қ и л и б , м и р з о г а
е т к а з д и л а р ; у юз й и г и р м а олти йи ғоч
й ў л н и тўрт кунда босиб ўтди.
Я на бир ам и р и Ҳ оф из М уҳаммадбек 
д ў л д о й б ў л и б , С у л т о н М а л и к К о ш ға- 
р и й н и н г ў ғ л и , А ҳ м а д Ҳ о ж и б е к н и н г
иниси эди. Худойбердибек ўлганидан сўнг 
у н и э ш и к о ғ а қ и л и б ю б о р га н э д и л а р . 
С ултон А б у саи д м и р з о н и н г ў л и м и д а н
сў н г А н д и ж о н б е к л а р и у б и л а н я х ш и
ч и қ и ш м а г а н л а р и сабабли С а м а р қ а н д га
Султон А ҳ м ад м ирзо х и з м а т и г а кетди. 
Султон А ҳ м ад м ирзо Ч и р дарёси бўйида 
ен гил ган да, у Ўратепада эди. У м ар ш а й х
м ир зо С а м а р қ а н д г а ю р иш қ и л и б , Ўра- 
тепа устига к ел г ан д а Ў р атепан и м ирзо 
м у л о з и м л а р и г а т о п ш и р и б , ў з и м и р з о
х иэм ати д а бўлди. У м ар ш а й х мирзо ҳам 
А н д и ж о н ҳ о к и м л и г и н и у н г а б е р д и . 
Сўнгра Султон М аҳмудхон қо ш и га борди. 
С ултон М аҳ м у д х о н
М и р з о х о н н и унга 
топш ириб, Д и з а к ( Ж и з з а х ) н и берди. Мен 
Кобулни олганимдан бурунроқ у М ак кага 
отланиб, Ҳ инд йўли о р қ ал и сафар қ ил д и. 
Йўлда Тангри раҳм атига борибди. Ф ақир, 
кам гап ва одми к и ш и эди.
Я на бири Х ож а Ҳусайнбек, одми ва 
ф ақ и р к и ш и эди. Ўша пайт расмига кўра, 
базмларда қ ў ш и қ л а р н и я х ш и айтар экан.
Я н а б и р и Ш а й х М а з и д б е к б ў л и б , 
менга аввал уни бекота қ и л г а н эдилар. 
Ғ а й р а т л и , и н т и з о м и а н ч а я х ш и эд и. 
Б о бу р м и р з о г а х и з м а т қ и л г а н . У мар- 
ш а й х м ирзо қ о ш и д а ундан у л угроқ бек 
й ў қ э д и . А х л о қ с и з к и ш и э д и , б а ч ч а
сақ л ар д и .
Я на бири А ли М азидбек қав ч и н эди, 
и к к и м арта ёв тар аф га утиб кетди: бир 
м а р т а А х с и д а ва я н а бир м а р т а Тош- 
кандда. М унофиқ, ах л о қси з, к ў р н а м а к ва 
яр ам ас к и ш и эди.
Я на бир ам и р и Ҳ асан Я ъ қ у б б е к эди. 
Б олатабиат, истеъдодли, чечан ва сами- 
мий к и ш и эди. Б у байт у ни к ид ир: