Халцаро бобур фонди

Н агзаки мо нагзкуни бўстон,
Нагзтарин меваи Ҳиндустон.*
*
Н а г з а к и м и з бўстон безаги ва Ҳ и н д и с т о н н и н г э н г гўзал м евасид ир.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

212
ШБУРНОМЛ
А нбани нг я х ш и с и ж уд а я х ш и бўла- 
ди, куп ейиш м ум кин , лек и н я х п ш си кам
у ч р а й д и . К у п и н ч а у н и хом у з а д и л а р , 
уйда пи ш ад и. Х омини ош га қ ў ш и б еса 
бўлади, ош га қ а т и қ д е к бўлади. Ғўраси- 
нинг мураббоси ҳам ж у д а я х ш и . Ҳ ақи- 
қ ат ан , Ҳ индустон нин г энг я х ш и мевяси 
ш у д и р . Д а р а х т и ж у д а б ал ан д б ў л ад и . 
Б а ъ з и л а р анбяни м ақтаб , қовундан ботп- 
қа ҳам м а м ев ал ар д а н устун қ ў я д и л я р . 
Аммо у м ақ т аган л ар и д ек я х ш и эмас. Ан- 
ба кордий ш аф то л иси га ўхш аб к етади. 
Ёмгир мавсумида пи ш ад и. Уни и к к и хил 
усулда ейдилар: бири — си қиб, эзиб юм- 
ш ат ад и л ар , пўстини тешиб, сўриб суви- 
ни и ч ад и л ар , и к к и н ч и с и — кордий шаф- 
т о л и с и д е к п ў с т и н и а ж р а т и б е й д и л а р . 
Б а р г и ш а ф т о л и б а р г и г а б и р о з ў х ш а б
кетад и, танаси х у н у к ва кўрим сиз. Бан- 
гола ва Г у ж арятда я х ш и е т и л ар к а н .
Я на Ҳиндустон м евалари дан кейла- 
дир(банандир). А раблар уни „ м а в з “ деб 
аташ ад и . Д ар а х ти унча баланд эмас, бал- 
к и уни д ар ах т деб ҳам бўлм айди. Ўсим- 
л и к билан д ар ах т уртаси даги бир нар- 
са. Б ар ги ам о н қ о р ан и н г б арги га ўхш ай- 
ди, аммо к е й л а баргининг узунли ги и к к и
қ а р и бўлади, зни бир қ ар и га я қ и н , бар- 
ги нин г ўртасидан ю р ак д ек бир шох чи- 
қ ад и , ғунчаси ш у ш охда бўлади ва кат- 
та ғунчаси қ ў й юраги ш а к л и д а д и р , ғун- 
ч асин ин г ҳар бир барги оч илган да, барг 
тубида қатор олти-етти дона гул кўри- 
нади, бу қ атор гуллар к ей лага ай лана- 
ди. Ушбу ю рак д ек ш ох узай ган и сари 
ўш а к ат т а гу н чан инг б арглари очилиб, 
қатор к ей ла гуллари намоён бўлади. Ҳар 
бир к ей ла дар ах ти бир марта ҳосил бе- 
рар эм иш . К ей л а н и н г и к к и я х ш и хусу- 
си яти бор: бири ш у к и , пусти осон арчи- 
лади: и к к и н ч и с и , унинг дан аги ва тола- 
си бўлм айди, б а қ л аж о н д а н бироз узун- 
р о қ ва и н г и ч к а р о қ д и р ,
у н ч а ш и р и н
э м а с . А м м о Б я н г о л а к е й л а л а р и ж у д а
ш и р и н б ў л арк ан . Ж у д а х у ш н ам о дарах- 
ти бор. К енг-кенг, х у ш р ан г я ш и л барг- 
л ар и чиройли кў р и н ад и .
Я на бир Ҳиндустон д арахти анбилий- 
дир. Ҳ инд и й хурм они ш у н д ай ном би- 
лан ат ай д и л а р . А н б и л и й н и н г б арглари 
м айда, ум у м ан, ж а в з и бўёнинг (Ҳиндис- 
тон ёнғоги; м ускат ёнғоги) баргига ўх- 
ш айд и , аммо унинг барги бўё баргидан
м айд ар о қ . Ж у д а чи ро й л и серсоя даряхт. 
Д ар а х ти ан ча баланд бўлади. Ёввойила- 
ри ҳам кўп учрайди.
Я на бири — м а ҳ в а д и р . Уни гулчи- 
кон ҳам д ей д и лар. М аҳва д ар ах т и ҳам 
ж у д а баланд булади. Ҳ индустон иморат- 
л а р и н и н г а к с а р қ и с м и м а ҳ в а д ар ах ти - 
данд и р. М аҳ ван и н г гу л ид ан ар ақ олади- 
л а р ва г у л и н и м а в з д е к (б а н а н д е к ё к и
м ай и зд ек ) қурити б, ундан ҳам арақ ола- 
д ил ар. У муман, к и ш м и ш г а ухтпаб кета- 
д и, ам м о б а д м а з а л и г и бор. Г у л и н и н г
я н гиси ёмон эмас, еса булади. У нин г ҳам 
ёввойи тури бор. Меваси бемаза булади. 
Донаси й и р и к , пусти ю пқа, д ан а ги н и н г 
м ағзи дан ёғ ҳам олад ил ар .
Яна к и р н и й д арах ти ўсади. Б у дарахт 
ж у д а баланд булмаса ҳам , ж у д а к и ч к и - 
на ҳам бўлм айди. Меваси сари қ рангда, 
ж и гд а д ан и н г и ч к а р о қ д и р , н о зи к р о қ д и р . 
М азаси, ум у м ан, узум га ухш аб кетяди , 
Еб бўлгандан к ей и н , оғи зда бироз ёқим- 
сиз т аъ м қо л ад и . А ммо ёмон эмас, еса 
булади. Д а н а ги н и н г пусти ю пқа.
Я н а 
бир д я р а х т ж а ъ м у н д у р . Барг- 
л а р и , ум у м ан, тол баргига у х ш аб кета- 
ди, ам м о д у м а л о қ р о қ ва я ш и л р о қ д и р . 
Д а р а х т и ё қ и м с и а э м а с . М е в а с и қ о р а
узум га ўхш ай д и , мазаси нордонроқ, унча 
я х ш и эмас.
Я на бир д арахт — к а м р а к д и р . Мева- 
си беш қ и р р а л и д и р . К ат т ал и ги олхури- 
ч а бор, у зу н л и ги турт э н л и к , сарғайиб 
п и ш ад и , д анаги ҳ ам йўқ. Х ом роқ узил- 
гани ж у д а а ч ч и қ булади. Я х ш и пиш га- 
ни нордон бўлса ҳам х у ш т а ъ м д и р , хуш- 
х ў р л и к д ан холи эмас.
Я на бири кад ҳ ал д и р . К у р и н и ш и ҳай- 
р а т л а н а р л и д а р а ж а д а х у н у к ва бемаза 
бир мена. К у р и н и ш и д а н худди қ ў й н и н г 
к еп ад ек қ о р н и н и н г и ч и н и си р ти га ағда- 
риб қ ў й г а н д е к . М азаси к у н г и л н и озди- 
р адиган д а р а ж а д а ш и р и н , ичида фундук- 
дек-ф ундукдек(ёнгоқдек-ёнғоқдек) данак- 
л а р и бор. У м уман, х урм ога у х ш аб кета- 
ди. Ф ақ а т бунинг д о н ал ар и ю м алоқ, уяун 
эмас. Бу доналарнинг хурмодан юмшоқ- 
роқ гушти бор. Уни ейдилар, жуда ёпи- 
ш қоқ. Ш у боис баъзилар қў л ин и, огзини 
ёғлаб еркан. Мевалари дарахтнинг шохи- 
да ҳам, танасида ҳам, илдизида ҳам уса- 
ди. Дарахтга худди кеп ал ар ни (қуйнинг 
сочиқ қорнини) осиб-осиб қўйгандек.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУ РНОМЛ
213
Я н а б ад ҳ ал д и р , к а т т а л и г и о л м ад ек 
кел ад и . Х ом ли гид а ж у д а нордон ва бе- 
м а з а , п и ш г а н и ёмон эмас. П и ш г а н и д а
ю м ш а й д и , уни қ ў л б илан узиб еса була- 
ди. М азаси б еҳин ин г п и ш и б ўтиб кетга- 
ни га ў х ш а й д и , нордонгина, х у ш т а ъ м .
Я н а Ҳ и н д у с т о н м е в а л а р и д а н б и р и
бейрдир. Ф о р си й л ар уни „ к у н о р “ дейи- 
ш а р к а н . У нин г турли н а в л а р и булади. 
Олчадан бироз й и р и к р о қ . Ҳ усайн и узу- 
ми к ў р и н и ш и д а г и бир н ави бор, к у п и
у н ч а я х ш и б ў л м а й д и . Б а н д и й р д а бир 
бейрни к ў р д и к , ж у д а я х ш и эди. Унинг 
д ар ах т и ай ни савр ва ж ав зо д а барг ту- 
гиб, с а р а т о н ва а са д д а барг ч и қ а р и б ,
я ш н а й д и . Меваси далв ва ҳут ой лари да 
пи ш ади.
Я н а бир меваси кар у н д а д и р . Б и зн и н г 
ў л к а л а р д а г и ж и к а каби бута-бута бўлиб 
ўсади. Ж и к а тогларда ўсади. Б у эса дашт- 
л а р д а у ч р а й д и . М а з а с и м и р м и н х о н г а
ў х ш а й д и , м и р м и н х о н д а н ш и р и н р о қ ва 
су всизр о қд ир . Ундан қ а й л а л и ош пиши- 
р ад и л ар , м азал и ч и қ а д и . Қ ай л а си худ- 
ди равочга ў х ш ай д и .
Я на бири п а н и й ал ад и р . Б у мева ол- 
чадан й и р и к р о қ , қ и з и л о л м ан и н г ғўра- 
сига ў х ш а й д и , нордонгина м азаси бор, 
я х ш и г и н а д и р . Д арахти анор дарахтидан 
к аттар о қ, барги бодом баргига ўхш айди.
Я н а гу л ар д а р а х т и бор. Меваси да- 
р а х т н и н г т а н а с и д а н ч и қ а д и , а н ж и р г а
ўх ш ай д и . Гулар ҳаддан т аш қ ар и бемаза.
Я на бири а ъ м л а д и р . У ҳам беш қир- 
рал и, гў зан и н г к ў сагига ў х ш ай д и . Та- 
х и р ва бемаза бир нарса. Мураббоси ёмон 
эм ас. Ф о й д ас и к ў п м евад и р . Д а р а х т и - 
ни нг к ў р и н и ш и ч ир о йл и , б арглари ж уда 
м айда.
Я н а бу ерда ч и р ў н ж и й ўсади. У тоғ 
д а р а х т и э кан . Б и з н и н г боғларда уч-тўрт 
тупи бор э к ан , буни кей и н билиб қол- 
дим, Меваси м аҳвага ж у д а ў х ш ай д и , мағ- 
зи ёмон эмас, м ағзи ёнғоқ м ағзи билан 
бодом м а ғ з и ў р т а с и д а г и к а т т а л и к д а ,
писта м ағзи д а н к и ч и к р о қ д и р . М ағзи ду- 
м а л о қ . Ч и р ў н ж и й н и , п о л у д а г а (о в қ а т
но м и ) ва т у р л и ш и р и н л и к л а р г а сола- 
д и л а р .
Ҳ индустонда хурм о ҳам бор. Гарчи 
х у р м о ф а қ а т Ҳ и н д у ст о н д а у ч р а й д и г а н
д а р а х т б ў л м аса-д а, б и з н и н г ў л к а л а р д а
б ў л м аг ан л и г и сабабли уни эсга олдим.
Х урмо д ар ах ти Л ам ғонда ҳам бор. Шох- 
лари ф а қ а т д ар а х т н и н г бошида (учида) 
бир ерда тўп бўлиб ўсади. Б ар гл ар и шох- 
л ар и н и н г тубидан у ч и гач а и к к и томони- 
ни қоплаб олган. Танаси нотекис ва бад- 
р ан г. У зу м н и н г б ош и д ек мева солади. 
Ф а қ а т ундан бироз й и р и к р о қ .
А й т и ш а д и к и , ў си м л и кла р ичида хур- 
мо д ар ах ти и к к и ж и ҳ а т и билан ҳайвон- 
л ар г а ў х ш а й д и . Б и р и ш у к и , агар ҳай- 
воннинг бош ини кессалар, уни нг ҳаёти 
тўхтайд и. Х урмо д ар ах т и н и н г ҳам боши 
кесилса, д ар ах ти қу р и й д и . И к к и н ч и с и , 
н а р и ( э р к а г и ) б ў л м а с а , ҳ а й в о н л а р д а н
зурёд олиб бўлм айди. Х урмо дар ах тига 
ҳам нар (эркак) х урм они нг ш о х ини кел- 
тириб теги зм а сал ар , я х ш и ҳосил бермай- 
ди. Бу 
сўзлар тў ғр и м и -й ў қ м и — маъ- 
лум эмас.
Х урм онин г бош и, ю қорида з и к р эт- 
ган и м и зд ек , п и ш л о қд ан иборатдир. Хур- 
мо п и ш л о ғ и ш у н д а й н а р с а к и , ш ох ва 
б ар ги ч и қ а д и г а н ж о й п и ш л о қ д е к
оқ 
бўлади. Б у оқ п и ш л о қ қ а ў х ш аган жой- 
дан шох ва барг ўсиб ч и қ а д и . Шох ва 
барг у зай ган и сари барги я ш и л л а н и б бо- 
ради. Бу оқ нарсани хурм они нг пиш лоғи 
деб ай та д и л а р . Б у ёмон нарса эмас. У 
ён ғо қн и н г унча п и ш м а ган м ағзи га жуда 
ў х ш ай д и . Ушбу п и ш л о қ ҳосил бўлади- 
ган ж о йн и кесиб, у ерга хурмо баргини 
ш у н д ай ж о й л а ш т и р а д и л а р к и , агар ке- 
силган ж о йд ан сув оқса, ушбу барг ус- 
ти д ан о қ а д и . Б а р г н и к ў з а н и н г о ғзи га 
қўйиб, к ў зан и дарахтга боглаб қ ў я д и л ар , 
кесик ж ойда қан ча сув ҳосил бўлса, кўза- 
да й и ғи л ад и . Агар у бирдан ичилса, ши- 
рин сувдек, уч-тўрт ку н ўтказиб ичилса, 
бир оз маст қ и л а д и , д ейди лар. Мен бир 
саф ар Б а р и й н и сайр қ и л г а н и м д а , Чан- 
бал дарёси ёқасид аги қ и ш л о қ л а р н и ай- 
л ан ган д и м . И ўлда менга уш бу нав хур- 
мо сувини о л ад и га н л ар учраб қолди. Бу 
сувдан уни нг к а й ф и н и ҳис қ и л и ш учун 
бироз ич д и м , к а й ф и сез и л м а д и . Эҳти- 
мол, к а й ф қ и л и ш и учун кўп ич иш ке- 
р а к д и р .
Ҳиндустонда яна наргил дар ах ти бор. 
А раблар арабчасига уни „ н о р ж и л “ дей- 
ди, ҳ и н д у ст о н л и к л ар эса „ н а л и й а р “ деб 
айтади. Э ҳтим ол, бу кен г т а р қ а л г а н ха- 
тодир. Н а р г и л н и н г бир т у р и ж а в з и й и
ҳиндий — ҳинд ёнғоғидир. Қ ора қо ш иқ-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

214
БОБУРМОМ Д
л а р н и у ндан я с а й д и л а р . К ат т а р о ги д а н
г и ж ж а к к а коса қ и л ад и л а р . Д ар а х ти хур- 
мо д а р а х т и н и н г худди ў зи, ф а қ а т нар- 
ги л н и н г ш охи сербаргроқдир. Б ар ги н и н г 
ранги ҳам оч иқр о қ. Ё н гоқни нг сирти к ў к
пўст билан ў р ал ган и каби, н а р ги л н и н г
сиртида ҳам к ў к пўсти бор, ф а қ а т нар- 
ги л н и н г пўсти тола-тола бўлади. Дарё- 
даги ке м а л а р н и н г ж и ҳ о з ва ар қ о н лар и - 
ни ш у н а р г и л п ў с т л о ғ и д а н т а й ё р л а р
эк ан л ар . К ем ал арн и н г дарз к етган жой- 
л ар и н и ҳам ш у ип билан т и к а р к а н л а р . 
Н ар ги л н и н г пўсти ар ч и л гач , бир учида 
учбурчак бўлиб ж о й л а ш г а н учта теш ик- 
нинг ўрни к ў ри н ад и . Ундан и к к и т а с и — 
қ а т т и қ , биттаси — ю м ш о қди р . Уни се- 
кин босиб т еш ад и л ар . Мағзга кирм аси- 
дан авв ал н а р ги л н и н г ичи сув бўлади. 
Ш у т е ш и к н и очиб, у сувни и ч ад и л ар . 
Мазаси ёмон эмас, худди хурмо пишло- 
ғини сувга а й л а н т и р и л г а н д ек .
Я на Ҳ индустон д ар ах т л ар и д ан бири 
таард ир. Т аар нин г ш о х лар и ҳам ф ақ а т
т е п а с и д а ў сад и . Т а а р г а ҳ ам х у р м о д е к
к у за боғлаб, сувини олиб ич ад ил ар . Бу 
сувни т а а р и й д е й д и л а р . Б у сув хурм о 
с у в и д ан к у ч л и р о қ к а й ф б ер ад и . Т а а р
ш о х лар и д а бир-бир я р и м қ ари ж ойи га- 
ча б ирорта барги б ў л м ай д и , ундан ке- 
йин ш о х н и н г у ч и д а ў т т и з - қ и р қ т а барг 
бир ерн инг ўзида тўда бўлиб й и р и к пан- 
ж а д е к бўлиб ёйилади. 
Б у б аргл ар н инг 
узунли ги бир қ ар и га я қ и н р о қ . Ҳиндус- 
тонлик хатни худди дафтарга ёзгани каби 
ш у баргларга битади. Я на ҳиндустонлик- 
л а р қ у л о қ л а р и н и н г к е н г т е ш и к л а р и д а
ҳ а л қ а с и бўлмаса, ш у таар баргидан ҳал- 
қ а ясаб, осиб о л адилар. Қ у л о қ қ а т ақ и ш - 
л а р и у ч у н у ш б у т а а р б а р г и д а н ҳ а л қ а
ясаб бозорларда сотадилар. Танаси хур- 
мо д а р а х т и т а н а си д ан я х ш и р о қ ва те- 
к и с р о қ д и р .
Я на норанж (ап елсин ) ва лим уга(ли- 
м о н г а ) ў х ш а ш м е в а л а р бор. Н о р а н ж
Л а м ғ о н о т д а , Б а ж а в р ва С а в о д д а к ў п
ўсиб я х ш и етилади . Л ам ғонот но р а н ж и
к и ч и к ва к и н д и к л и бўлади, ж у д а латиф 
ва нозик ҳамда серсув бўлади. Хуросон 
а т р о ф и д а г и н о р а н ж г а т е н г л а ш т и р и б
б ў л м ай д и . Н о з и к л и г и д а н Л а м ғ о н о т д ан
Кобулга келтиргунча, ўн уч-ўн тўрт йи- 
ғочлик йўлда бузилади. Астробод норан- 
ж и н и С ам ар қ а н д га — и к к и юз етмиш -
и к к и юз саксон йигоч олисга олиб бора- 
дилар, терисининг қ ал и н л и ги ва камсув- 
лигидан унча эзилмайди. Б аж авр норанж- 
л ари н и н г к аттал и ги беҳича келади, суви 
кўп, бош қа но р анж л ар сувидан нордон- 
р о қ д и р . Х о ж а К а л о н : „ Б а ж а в р д а ан а 
ш ундай бир нор анж дарахтидан мевала- 
рини олиб с а н аг ан и м и з д а, етти м ин гта 
норанж ч и қ д и “ , — деб айтди. Мен доим 
„ н о р а н ж “ а р а б ч а с ў з, деб ў й л а р д и м ,
ш ундай эк ан Б а ж а в р ва Савод х ал қ и но- 
р ан ж н и „н ор аан г“ дейдилар.
Яна бир меваси лим удир. Ҳиндустон- 
да ж у д а кўп бўлади. К атталиги тухум- 
д ек, к ў р и н и ш и ҳам т у х у м га ў х ш а й д и . 
З а ҳ а р л а н г а н к и ш и и л д и з и н и қ а й н а т и б
ичса, зиёнин и даф қ и л ар к а н .
Яна н оранж га ў х ш аш бир мева — ту- 
р у н ж (ап ел си н м о н ан д мева) ўсади. Ба- 
ж а в р ва Савод х а л қ и уни „б ал ан г“ деб 
а т а й д и л а р . Ш у боис т у р у н ж п ў с ти д ан
т а й ё р л а н ган мураббони „мураббойи ба- 
л а н г “ д ей и ш ар к ан . Ҳиндустонда турунж- 
ни „б аж авр и й " дейдилар. Т урун ж и к к и
хил бўлади: бири — ш ирин , мазасиз ва 
кўнгилни беҳузур қил ад и ган. Ш ир и нин и 
еб б ў л м а й д и , ф а қ а т п ў с ти д ан мураббо 
қ и л и ш м ум кин . Л ам гонотни нг турунж и 
ш унақа: к ў н ги л н и айнитадиган дараж а- 
да ш ирин . Яна Б а ж а в р ва Ҳиндустон ту- 
ру н ж л ар и нордон. Унинг нордонлиги хуш
ёқади. Ш арбати м азали ва х у ш таъм бўла- 
д и . Т у р у н ж н и н г к а т т а л и г и х и с р а в и й
қ о ву н ч а к е л а д и . П ўсти ғади р-буди р ва 
д ағал . У чи и н г и ч к а ва т у м ш у ғ и узун. 
Т у р у н ж ни нг ранги норанж рангидан са- 
р и қ р о қ б ў л а д и . Д а р а х т и н и н г т а н а с и
ҳ а қ и қ и й д ар ах тл ар га ў хш ам ай д и , майда 
бўлади. Бута-бута бўлиб ўсади, барги но- 
р ан ж баргидан каттар о қ.
Н о р а н ж г а ў х ш а ш м е в а л а р д а н я н а
бири сангтарадир. Ранги ва ш акли турунж- 
дек, ф а қ а т териси с и л л и қ , дағал эмас, 
ту р у нж д ан сал ги н а к и ч и к . У нинг дарах- 
ти б аланд, ў р и к д ар а х т и ч а к ел ад и , бар- 
ги н о р а н ж баргига ў х ш а ш , ўзи нордон. 
Ш а р б а т и ж у д а л а з з а т л и ва х у ш т а ъ м
бўлади. У лим он каби м еъ д ага куч-қув- 
ват беради, у н о р а н ж д е к к у ч си зл ан ти р - 
м айди.
Н о р а н ж г а ў х ш а ш м е в а л а р д а н я н а
бири — к а т т а л и м у . Ҳ и н д и с т о н д а у ни 
„га лга л л и м у “ дейд и лар . Т у з и л и ш и ғоз
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМЛ
215
т у х у м и г а у х ш а й д и , л е к и н и к к и бош и 
т у х у м н и к и д е к и н г и ч к а э м а с . Б у н и н г
пўсти ҳам с а н г т а р а п у с т и д е к с и л л и қ , 
ж у д а серсув булади.
Я на ч и н б и р и й д и р , н о р а н ж га ухш ай- 
ди. К ў р и н и ш и н о р а н ж д е к , л ек и н ранги 
с ар и қ , н о р а н ж и й (т ў қ сар и қ) эмас. Ҳиди 
т у р у н ж ҳ и д и г а у х ш а й д и , м ев ас и ҳам
нордонгина.
Я н а н о р а н ж г а ў х ш а ш м е в а л а р д а н
садоф илдир. К у р и н и ш и н о к к а ў ш айд и , 
р а н г и беҳи р а н г и д е к . Ш и р и н б у л ад и , 
л е к и н ш и р и н л и г и н о р а н ж каби ку нгил - 
ни беҳузур қ и л м а й д и .
Я на бир н о р а н ж га ў х ш а ш мева ам- 
р ад п а л д и р .
Я на бир н о р а н ж га ў х ш а ш мева, бу
— к ар н а д и р . К ар н ан и н г к а т т а л и г и гал- 
гал л и м у ч а к ел ад и , у ҳам нордон.
Я на бир но р анж га ў хш аш мева амал- 
беддир. Уч йилдан буён унга энди кўзи- 
миз туш ди. А й т и ш л ар и ч а, унга нина сан- 
чиб қў йи л са, эриб кетар кан . Бу нордон- 
лиги д анм и ё бош қа х усуси яти данм икан . 
Н ордонлиги но р анж ва л и м у н и к и д ек ,
Ҳ индустон да аж о й и б гу л л а р ўсади. 
У лар д ан бири ж а а с у н д и р . А йрим ҳин- 
д у ст о н л и к л ар уни „ г а д ҳ а л “ деб ай ти ш а- 
ди. У гиёҳ эмас, по я л и д арахтдир. Тана 
си қ и з и л гулбун бутасидан бироз баланд- 
р о қ, ран ги анор гу л ид ан очроқ, катта- 
л и ги қ и з и л гу л ч а к ел ад и , аммо қ и з и л
гул гу н ч ал ага н и д а н сўнг о чилгач, ф ақ а т
бир м арта гу л л ай д и ; ж аа су н очилгани 
да эса, ун и н г гулкосаси ўртасидан яна 
бир э н л и к и н ги ч к а поя ўсиб чиқиб, уза- 
яди ва унда я н а ш у ж а а с у н н и н г г у л л ар и
оч и л ад и . Н а т и ж а д а ўзига хос д илтортар 
бир гул пайд о б ў л а д и . Д а р а х т у сти д а 
ж у д а х у ш р а н г ва ч и р о й л и к ў р и н а д и ,
узоқ т у р м айд и, бир к у н д аё қ сўлиб қола- 
ди. Тўрт ой — п а ш а к а а л д а ём гир мавсу- 
м ида ж у д а я х ш и ва кўп о чилади, бал- 
к и , а к с а р й и л оч ил ар . Ш у нч а кў п бўлса 
ҳам ҳ и д и йўқ.
Я н а бир Ҳ индустон гули к ан ей р д и р . 
Оқ ва қ и з и л р ан гл ар д аги к а н е й р л а р бор. 
Ш аф то л и гули каби ш а к л д а — бешбарг- 
л и бўлади. Қ и зи л к а н е й р н и н г ш аф то л и 
гу л и г а ў х ш а ш л и г и бор. Б и р о қ к а н е й р
гу л и д а н ўн т ў р т -ў н б е ш т а с и бир ерд а 
оч и л ад и , узо қд ан к ат т а гулд ек кўрин а- 
ди. У нин г бутаси гулбундан (гул дарах-
тидан) кат т ар о қ д и р . Қ и з и л к ан ей р н и н г 
ж у д а я х ш и ҳиди бор, ўзи ж у д а ёқ и м л и
гул. У ҳ ам п а ш а к а а л д а кўп ва хўб очи- 
л ади. У д еяр ли йил бўйи топилади.
Ҳиндустонда я н а ж у д а нозик ҳидли 
к евра гули ўсади. У нинг олдида муш к- 
ни нг айби ш у к и , у қ у р у қ , буни м у ш ки
тар — „ ҳў л м у ш к “ деса бўлади. Ж у д а
ё қ и м л и ҳиди бор. Гарчи ў зин инг ажо- 
йиб к ў р и н и ш и бўлса-да, гу л и н и н г узун- 
л и ги бир я р и м - и к к и қ ар и ч к ел ад и. Қа- 
м и ш н и к и д е к у з у н , т и к а н л и б а р г л а р и
бор. Г у н ч а д е к т и қ и л и б қ о л г а н т а ш қ и
б ар гл ар и я ш и л р о қ ва т и к а н л и р о қ , ич- 
к ар и ги барглари ю м ш о қ ро қ бўлади. Ич- 
к а р и г и б аргл ар и н и н г ўртасида гу л ни нг 
ўр таси дагид ек бир н и м ал ар и бўлади, ях- 
ши ҳид уш андан келади. Я нги чиқиб, ҳа- 
ли тана пайдо қ и л м а га н и э р к а к қам и ш
бутасига ў х ш аб к ет ад и . Ф а қ а т бунинг 
барги яссир о қ ва т и к а н л и , танаси жуда 
к ўр и м с и з, и л д и зл ар и к ў р и н и б туради.
Я на бир Ҳиндустон гули ёсумандир 
(ёсмин, ж ас м и н ). Гули оқ, уни „ ч а м п а “ 
дейдилар. Б и з н и н г ў л к а ёсум анларидан 
й и р и к р о қ ва ҳиди ў т к и р р о қ булади.
Б и з н и н г ў л к а л а р д а тўрт ф асл бор. 
Ҳ индустонда эса уч фасл бўлади: тўрт 
ойи ёз, турт ойи п а ш а к а а л (ёмғир мав- 
суми), тўрт ойи қ и ш . Ҳ ар бир ой ҳилол 
(янги ой) к ў р и н ган и д а бош ланади. Ҳар 
уч йилда бир ойни п а ш а к а а л ойларига 
қў ш а д и л а р . Яна уч йилдан кей ин қи ш
о й л ар и га қ ў ш ад и л ар . Яна уч йил ўтгач, 
ёз ойлари га бир ой қ ў ш ад и л ар . У ларнинг 
кабисаси шудир.
Ёз о й л а р и — ч а й т , б а й с а к , ж е т ,
асаър; унга ҳут, ҳам ал , савр, ж авзо му- 
вофиқ к елади.
П а ш а к а а л (ёмғир мавсуми) ойлари — 
сааван, баъдўн, кувар, каъ т и к ; унга са- 
ратон, асад, сунбула ва мезон мувофиқ 
келади.
Қ иш ойлари — агҳан, пус, маҳ, паъ- 
гун; унга ақраб, қавс, ж ад и й ва далв му- 
вофиқ келади.
Ҳиндустон х а л қ и ҳар ф аслн и 
тўрт 
ойдан қ и л и б б ел ги л а г а н . Ҳ ар ф аслд ан 
икки (тадан) ойни ж уда иссиқ, серёғин ва 
совуқ ойлар деб ҳисоблайдилар. Ёзнинг 
сўнгги и к к и ойи — ж ет ва асъар энг ис- 
сиқ ойлар ҳисобланади. П а ш а к а а л ойла- 
рининг дастлабки и к к и ойи — сааван ва
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

216
БОБУРНОМА
баъдўн эса энг ку ч ли ём гирлар ёғадиган 
о йлар ҳ и с обл ан ад и . Қ и ш м ав су м и н и н г 
у ртасидаги и к к и — пус ва м аҳ ойлари 
энг совуқ ойлардир. Бундай ҳисобда улар- 
да йил ф асллари олтита булади.
Ҳ индустон ли клар к унларга ҳам ном 
қ ў й г ан л ар : шанба — саничар; я к ш а н б а
— ай твар, душ анба — сумвар; сешанба
— мангалвар; чоршанба — будвар; пай- 
ш анба — брипаствар; ж у м а — сукрвар.
Б и з н и н г ў л к а л а р д а
к е ч а -к у н д у з н и
й и гирм а турт қ исм га аж рати б , ҳар бир 
қ и с м и н и соат д ей и ш ад и ва ҳ ар соатни 
олтмиш қисм га бўлиб, ҳар бирини д ақ и қ а 
деб атайдилар. Б ир кеча-кундуз минг тўрт 
юз д ақ и қ а (минут) булади. Бир дақиқа- 
н и н г ( м и н у т н и н г ) м и қ д о р и т а х м и н а н
о лти м арта „ ф о т и ҳ а“ ни („ ф о т и ҳ а “ сура- 
сини) „б и с м и л л о “ билан ў қ и ш вақт и га 
тенг кел ад и, бир к еч а-к ун д у з эса „фоти 
ҳ а “ ни „ б и с м и л л о “ б и л ан с а к к и з м ин г 
олти юз қ и р қ м арта ў қ и ш в ақ т и га тенг 
к елади.
Ҳиндустон эли кеча-кундузни олтмиш 
қисмга (булакка) бўлиб, ҳар бир қисм ни 
„га р и “ деб атайдилар. Бундан т а ш қ а р и , 
кечани тўрт, кундузни ҳам тўрт қисмга 
а ж р а тга н л ар . Ҳар бир қисм ни бир „па- 
ҳ а р “ деб аташ ади, форсийда „пос“ була- 
ди. Б и зн и н г тар аф л ар д а „пос“ ва „пос- 
бон“ сўаларини эш итганм ан, аммо улар- 
нинг бу хусусиятлари м аълум эмас эди.
У ш б у и ш г а ( я ъ н и с о а т л а р н и бонг 
урд ири ш га) Ҳ индустоннинг барча эъти- 
б о р л и ш а ҳ а р л а р и д а м у а й я н к и ш и л а р
б елгилаб қ ў й и л г а н , у л ар н и г а р и й а л и й
деб а т а ш а д и . Б и р и н ж д а н ( б р о н з а д а н ) 
я са л га н , к а т т а л и ги товоқд ек, қ ал и н л и - 
ги и к к и эн ли к бир ясси нарсаси бор. Бу 
б и р и н ж н и „ г а р и й а л “ д ейи ш ад и. Бу ги- 
р и й ал н и баланд бир ж о й га осиб қўяди - 
лар. Я н а у л ар н и н г ости (қ у й и тарафи) 
т е ш и к ж ом соатга ў х ш а ш тослари (жом- 
лари) бор. Ҳар бир гарийда бу иди ш тўла- 
ди. Г а р и й а л и й л а р навб ат б ил ан тосни 
сув остига қуйиб, т ў л и ш и н и ку т ад и л ар . 
М асалан, к у н ч и қ а р чоғи бу тосни сувга 
қ ў я д и л а р , тос б и р м а р т а т ў л г а н и д а ,
т ў қ м о қ л а р и билан гар и й ал га бир м арта 
у р а д и л а р , и к к и н ч и м а р т а т ў л г а н и д а ,
и к к и бора ур адилар. Б уту н п а ҳ ар туга- 
гунча, ш унд ай давом этадилар. Ҳ ар па-
ҳар ту гаган ид а, т ў к м о қ н и г ар и й ал га тез- 
тез ва узоқ в ақт уриб т у р ад и л ар . А гар 
к у н д у з д а н а в в а л г и ( к у н н и н г б и р и н ч и
я р м и д аги ) п а ҳ ар тугаган булса, ж о м га 
тез-тез у рган ларидан кей и н бироз тўхтаб, 
к ей и н бир м арта бонг урад ил ар . И к к и н - 
чи п а ҳ ар тугаган бўлса, тез-тез урганла- 
р и д ан к е й и н б ир о з т ў х т а б и к к и бора 
бонг у р а д и л а р . Ш у с и н г ар и уч инч иси- 
дан кей ин уч, тў р т и н ч и с и д ан кей и н тўрт 
бора бонг у р ад и л ар . К унд узги тўрт па- 
ҳар т у г а г а н и д а н к е й и н ана ш у тар зд а 
т у н н и н г тўрт п а ҳ ар и давом этади.
А ввал л ар и г а р и й а л и й л а р паҳар бел- 
гисини п а ҳ ар т у гаш и билан у рар д ил ар . 
К еч аси лар и у й қ у д ан уйғонган к и ш и л а р
га уч гар и й ёк и тўрт г а р и й н и н г бонги 
эш итилса, бу и к к и н ч и п аҳарм и ёки учин- 
чи п а ҳ ар м и , бил о л м ай қ о л ар д и л ар . Мен 
тунги г а р и й л а р н и ва булутли к у н л ар д а 
ги г а р и й л а р н и қ о қ қ а н д а н сўнг п аҳ ар - 
нинг белгисини қ о қ и ш л а р и н и буюрдим. 
У нга к ў р а, м а с а л а н , к е ч а н и н г авв ал ги
п аҳ ар и д ан уч гари й бонги у р и л гач, бир-
оз тўхтаб, п а ҳ а р н и н г б елгисини я н а бир 
бор урад ил ар , я ъ н и бундан бу уч гари й 
авв ал ги паҳар д ан э к а н л и г и м аъ л у м бў- 
лади. К еч ан и н г у ч инч и п а ҳ ар и д ан тўрт 
гари й бонги у р и л га ч , яна бироз тўхтаб, 
п а ҳ а р н и н г ал ом ати н и уч бор урад ил ар , 
я ъ н и м аъ л у м б у л ад и к и , бу тўрт гари й 
у ч инч и п а ҳ ар д ан д и р . Ж у д а я х ш и бўлди. 
К ечаси ҳар в а қ т у й ғ о н ган и н г д а , гари й 
бонги о во зин и ад оси ни эш и т и б , қ а й с и
паҳардан неча гари й ў тган и н и биласан.
Ҳ ар бир гари й ўз навбатида олтм иш - 
га б ўлинади , ҳар бирини пал деб атай- 
д илар. Б и р к еч а-ку н д у з уч м и н г олти юз 
пал бўлади. Ҳ ар бир п а л н и н г м иқдори 
к ўзн и о л т м и ш м ар та ю м иб-очиш га тенг, 
деб а й т а д и л а р к и , бир к еч а-ку н д у з к ў зн и
и к к и юз ўн олти м инг м ар та юмиб-очиш- 
га тенг кел ад и. Мен т а ж р и б а қ и л и б , бир 
пал ич ид а „ қ у л ҳ у в а л л о “ ни „ б и с м и л л о “ 
б илан с а к к и з м арта ў қ и ш м у м к и н л и ги - 
ни ан и қ л а д и м . Ш унда бир кеча-кундуз- 
да „ қ у л ҳ у в а л л о “ ни „ б и с м и л л о “ б и л а н
й и ги р м а с а к к и з м и н г с а к к и з юз м арта 
ў қ и с а бўлади.
Ҳ индустон эли о ғ и р л и к ў л чо в лари - 
ни я х ш и белгилаб о л и ш ган . С а к к и з рат- 
т и й б и р м а ъ ш а г а т ў ғ р и к е л а д и . Т урт
www.ziyouz.com kutubxonasi

---