Халқаро туризм

Туристларнинг келиш (кетиш) сони деганда маълум муддат, одатда 
календар йилда биронта мамлакатга келган ва кетган, руйхатда қайд 
этилган туристлар сони тушунилади. 
Туристнинг бир йилда бир неча мамлакатда бўлиши мумкинлиги ҳисобга 
олинган ҳолда, хатто бир сафар чоғида бир неча давлатда бўлса, ҳақиқий 
туристлар сони келаганларга нисбатан кам бўлади. 
Жаҳонда туристик оқимлар сони келиш (кетиш) статистикаси ёзувида акс 
этади. XX асрнинг 90-йиллари охирида халқаро туристик сафарлар сони 650 
млн. дан ошиб кетди. Айрим йилларда қисқа муддатли камайиш ёки 
кўпайишларга қарамасдан, туризм 
тараққиётида барқарор кўпайиш 
кузатилмоқда. Туристларнинг ўртача йиллик келишининг ўсиш суръатлари 
1950 йилдан то 2001 йилга қадар 7 % ни ташкил қилган. 
Келишлар статистик маълумотлари саёҳат мақсадлари бўйича 
гуруҳланади. Яъни фойдаланилган транспорт турлари, келиш ойлари, 
туристларнинг қайси ҳудудлар ва мамлакатлардан ташриф буюрилганидир. 
БТТ жаҳонни олтита йирик туристик макрорегионларга ажратади:
1. Европа – Ғарбий, Шимолий, Жанубий Марказий ва Шарқий Европа 
мамлакатлари. Уларга Собиқ СССР республикалари, шунингдек, Шарқий Ўрта 
ер денгизи (Исроил, Кипр, Туркия) ҳам қўшилади. 
2. Америка – Шимолий, Жанубий, Марказий Америка орол давлатлари ва 
Кариб ҳавзаси ҳудудлари. 
3. Осиё-Тинч океани ҳавзаси – Шарқий ва Жанубий – Шарқий Осиё 
мамлакатлари, Австралия, Океания. 
4. Африка – Африка давлатлари, Миср ва Ливиядан ташқари. 
5. Жанубий Осиё – Жанубий Осиёнинг ҳамма мамлакатлари. 
6. Яқин Шарқ – Ғарбий ва Жанубий – ғарбий Осиё, Миср ва Ливия. 
Халқаро туристик оқимнинг ҳудудий тақсимланишининг асосий 
қирралари аввалдан белигланган. Жаҳон туризм бозорида, аввал бошидан 
ҳозиргача оилавий туристик алмашувда Европа алоҳида ажралиб туради (2005 
й. келувчилар 442 млн.). Бу ҳудуд Европаликларнинг ўзларида ҳам машҳур. 
Шунингдек АҚШ ва Канада аҳолиси ўртасида иштиёқмандлар талайгина. 
Иккинчи ўринни узоқ йиллар давомида Америка минтақаси мустаҳкам эгаллаб 
келмоқда (2005 й. Америкага келувчилар 134 млн.). Европа ва Америка, энг 

---

57 
аввало Шимолий, асосий туристик ҳудудлар ҳисобланади. Жаҳондаги барча 
даромадларнинг 4/5 улар ҳисобига тўғри келади. 
Халқаро туризмнинг жаҳон ҳудудлари бўйича динамикаси кейинги 45 
йилда сезиларли фарқи кўзга ташланмоқда. Сайёрамизда умумий туристик 
оқимлар 20 марта кўпайишига қарамай, Европа ва Америкада бу жаҳон ўртача 
даражаси суръатларида (йилига мос равишда 6,6 ва 5,9 %) ўсди. Ёш туристик 
ҳудудлар – Осиёнинг Тинч океани, Яқин Шарқ ва Африкада тез 
ривожланмоқда. Уларда айрим йилларда туристик келишларнинг суръатлари 
икки хил рақамларда акс этади. Бироқ улар сиёсий – иқтисодий омиллар 
таъсирига ҳам салбий, ҳам ижобий томондан кўпроқ бардошли туризмнинг 
ўсиш даври уларда юксалиш ва пасайиш билан алмашиниб туради. 
Ўтган сўнгги ўн йилликда кўпроқ Осиё-Тинч океани ҳудудларида 
динамик ҳолат кўзга ташланади. Кўп йиллик келишлар сонининг ўсиш 
суръатлари жаҳон ўртача даражасидан 9 мартага ўсиб кетади. Шарқий, 
Жануби-шарқий Осиё ва Океанияда 1997-1998 йилларда туристик фаолиятнинг 
қисқариши жаҳон молия инқирози билан боғлиқдир. Аммо ҳудуд 1999 йилда 
туристлар келиши бўйича янги рекорд ўрнатиб, унинг оқибатларини бартараф 
этди ва 94 млн. сафар қайд этилди Осиё ва Тинч океани минтақаси бўйича 
халқаро туристларнинг келиши 2005 йилда 155 млн. нафардан ортди. 
Африка қитъаси ва Яқин Шарқда келувчилар сони нисбатан тез 
ўсаётганига қарамай мутлоқ паст кўрсаткичлар жаҳон туризми динамикаси 
кўрсаткичларига сезиларли таъсир ўтказаолмайди. 
Ҳудудлар тақсимланиши бўйича халқаро туризм ўсиш суръатларининг 
нотекислиги 1950-1970 йилларга қараганда 90-йилларда уларнинг ҳудудий 
таркибининг ўзгаришига олиб келди. Осиё-Тинч Океани ҳудудлари ва қолган 
жаҳон ҳудудларида аҳволнинг барқарорлашуви ва туризм салмоғининг ошиши 
Европа ва Америка улушининг камайишига сабаб бўлди. 
XXI асрда халқаро туризмнинг ҳудудий таркиби олдинги ривожланиш 
тенденцияларини сақлаган ҳолда ўзгаришда давом этади. БТТ нинг 2020 
йилгача прогнозлари бўйича Европа туризм бозорида ўз ўрнини бўшаштириб 
қўйганига қарамай, (717 млн. келиш мавқиени мустаҳкам ушлаб туради. 
Осиёнинг Тинч океани ҳудудлари иккинчи ўринга (438 млн. келиш) чиқади. 
Бир поғона пастга тушадиган Америка эса етакчи учлик охиридан (284 млн. 
киши) жой олади. 
Келиш (кетиш) лар сони туристик ҳарактерловчи асосий кўрсаткичлари 
бўлиб хизмат қилади. Келиш (кетиш) у ёки бу вақт оралиғида сафарларнинг 
мутлоқ сони ҳисобига олинган ҳолда аксини топади. Аммо бироқ туристик 
оқим мутлоқ кўрсаткичлари турист фаоллик даражасини аниқлашга имкон 
бермайди. Чунки, улар аҳолининг умумий сонига боғлиқдир. Шунинг учун ҳам 
туристик алмашинувларнинг келиш (кетиш) сонлари аҳолининг 100 кишиси 
ҳисобига ҳисобланади, яъни нисбатан катталик кўринишида акс этади. 
БТТ маълумотларига қараганда, 100 киши ҳисобига 10 сафар тўғри 
келади. Айрим ҳудудлар ва субҳудудлар бўйича кўрсаткичлар жаҳон ўртача 
даражасидан анча фарқ қилади. Агар 1995 йил Жанубий Осиё ва Марказий 

---

58 
Африкада 100 киши ҳисобига келувчилар 0,5 та га тўғри келган бўлса, Кариб 
ҳавзаси ва Океанияда камида 40 нафарга тўғри келади. 
Энг юқори туристик фаоллик Европада қайд этилмоқда. Барча 
субҳудудлар – Ғарбий, Шимолий, Жанубий, Марказий ва Шарқий Европада 100 
киши ҳисобига келаётганлар ва чиқаётганлар сони жаҳон ўртача даражасидан 
кўп бўлаётир. Келувчиларнинг максимал кўрсаткичлари Жанубий ва Ғарбий 
Европада айниқса юқори - 100 киши ҳисобига келувчилар 60 дан юқори, 
Шимолий ва Ғарбий Европада хорижга сафар қилувчилар 100 киши ҳисобига 
70 дан кўпроқ. 
Келиш (кетиш) лар сони билан бир қаторда туристик оқимлар 
статисткасида бошқа кўрсаткич –