Халқаро туризм

7.2. Транспорт ташиш сектори 
 
Туризм индустрияси доирасида мижозларга хизмат кўрсатишда турли 
кўринишдаги корхоналар роли бир хил эмас. Ташиш саёҳатнинг ўзига хос 
характерли хусусиятларидан бўлиб, унда транспорт энг муҳим катта аҳамиятга 
эга. 
Туризм транспорт тараққиёти тарихи.
XIX асрда транспортда туб 
ўзгаришлар замонавий туризм бошланишига асос солди. Ғарбий Европа ва 
Шимолий Америкада саноат инқилоби механизациялашган темир йўллар ва сув 
транспорти пайдо бўлиши билан нишонланади. 
1807 йилда Гудзон дарёси бўйлаб биринчи ғилдиракли пароход 
«Клермонт» суза бошлади, орадан 30 йил ўтиб Лондон ва Нью-йорк ўртасида 
мунтазам денгиз қатнови очилди. 1838 йилда «Грейт Вестерн» пароходи 
бортида 68 йўловчи билан Атлантика океанини кесиб ўтди. 
Трансатлантик транспорт алоқасининг мунтазам кенгайиши билан саёҳат 
қилувчи шахслар оқими кўпайди. XIX аср охирида АҚШ да йилига 80 минг 
кишигача тўнаб кетишди. Худди шу даврда биринчи қитъалараро гуруҳ 
сафарлари 
пайдо 
бўлди. 
1866 
йилда 
икки 
гуруҳ 
Англиялик 
сайёҳларнингАҚШга сафари ташкил этилди. Келгуси йилда эса «Квейкер 
Сити» пароходи бортига 60 кишини олиб беш ойлик саёҳатига йўл олди. Улар 
орасида саёҳат таасуротларини «Хориждаги овсарлар» китобида ёзиб 
қолдирган Марк Твен ҳам бор эди.
Аммо ишлаб чиқаришдаги барча ўзгаришларнинг чўққиси буғ билан 
ишлайдиган паровозли темир йўл транспорти бўлди. 1814 йилда 
Буюкбританияда Ж.Стефенсон паровозни ихтиро қилди, 1825 йилда эса 
биринчи темир йўл қурилди. Гуркираб ривожланган саноат юксалиши алоқа 
йўллари тармоқлари қурилишини тезлаштирди. Агар 1835 йилда дунё бўйича 
умумий темир йўл узунлиги 2,5 минг километрни ташкил этган бўлса, 1900 
йилга келиб у 250 мартага кўпайди ва 617 минг км.га етди. Лекин транспорт 

---

188 
бўйича техник янгиликлар жорий этилиши жамоатчилик томонидан бир хилда 
қабул қилинмади. Темир йўлга қарши компания уларни қурувчиларни 
жисмоний йўқ қилиш таҳдидлари билан кечди. Бунда Англия матбуоти айниқса 
фаоллик кўрсатди. Ўша пайтдаги Россия молия вазири Е.Ф. Канкрин ақлли 
одам бўлишига қарамай «Темир йўл заруратсиз сайёҳларга чиқишга йўл очади, 
бу билан давримизнинг беқарор руҳини кўпайтиради» деган баёнат билан 
чиқди. 
Транспорт тизимининг мустаҳкамланиши туризмни келажакда янада 
кенгайтириш ва чуқурлаштиришга имкон берди. Ҳаракатланиш тезлигининг 
ўсиши билан туристик фаолият кучайди. Транспорт механизацияси инсоннинг 
замон ва макон устидан қозонган буюк ғалабаси бўлди. Ҳаракатланиш 
тезлигининг ошиши, дам олиш жойлари олислик омили таъсирини камайтирди 
ва уларга транспортда бориш имкониятларини яратди. Йўлда толиқиш камайди, 
сафар эса қулай ва ёқимли томошага айланди. 
Туризмни ўсиши учун механизациялашган транспортнинг ихчам ва 
шинамлиги муҳим аҳамият касб этди. Темир йўлнинг тупроқ йўлларга нисбатан 
афзаллиги айниқса йўлсизлиги билан танилган Россия бўйлаб саёҳатда яққол 
намоён бўлди. Ҳатто хорижий элчилар Москвадан Петербурггача бориш учун 
тупроқ лой йўлларда, бузуқ кўприкларда икки ойлаб ушланиб қолишар, 
отларни алмаштириш бекатларида ҳафталаб кутишарди. 
Тупроқ йўллардан фарқли равишда темир йўллар биринчи йўловчилар 
гувоҳлик беришича, равон ҳаракатланишни таъминлар, ортиқча силкинишлар 
бўлмас, бемалол ўқиш ва ёзиб кетиш имконини берар эди. Йўлда йўловчиларга 
хизмат кўрсатиш сифати ҳам сезиларли яхшиланди. Аввал бошда томсиз усти 
очиқ бўлган вагонларда узоқ сафарга отланган америкалик диди баланд 
йўловчилар талаби билан АҚШда усти ёпилган, ичи шинам ва қулай 
ўтиргичларга эга вагонларга айлантирилган халқаро темир йўл компаниялари 
ўртасида мижоз учун рақобатнинг кучайиши XIX асрнинг 70-йилларига келиб, 
ухлаб кетадиган шинам купелар, йўлда овқатланишни ташкил қилинган 
ҳашаматли биринчи класс вагонлар пайдо бўлишига олиб келди. Эндиликда 
узоқ сафарга отланган сайёҳ учун йўлни чарчамасдан, ҳеч нарсага муҳтож 
бўлмасдан босиб ўтишда қийинчиликлар ортда қолмоқда. Туризмни 
ривожлантиришда кўндаланг бўлиб турган масалаларидан бири –бу 
ҳаракатланиш хавфсизлигидир. Рельсли йўлдан хавфсиз ҳаракатланиш учун 
кураш биринчи паравоз синовидан олдин бошлангандан ҳаракатланиш ўйдим-
чуқур от-арава йўлларида ҳаракатланишдан анча хавфсизроқ эди. Статистик 
маълумотларнинг гувоҳлик беришича, темир йўл алоқаларининг ривожланиши 
билан саёҳат хавсизлиги 15 мартага кўпайди. Бошқача айтганда, бир марта 
темир йўл фалокатга йўлиқиш учун йўловчи курьер поездида вагондан 
чиқмасдан 100 йул юриши керак. Аммо техник тизим хавфсизлигига энг 
ишончли далил йўловчи ташиш ҳажмининг тез суръатларда ўсаётганидир. Агар 
1825 йилда Англияда Стоктон-Дарлингтон йўли очилиши билан жаҳонда 
биринчи темирйўл қатнови йўлга қўйилиб юкдан ташқари паравоз 450 
йўловчини ҳам манзилга элтган бўлса, аср охирида 1881 йилнинг ўзида 
темирйўл транспорти хизматидан 623 млн. киши фойдаланган. 

---

189 
Транспрорт инқилоби ўзидан кейин сайёҳлар сони ўсишида истиқболлар 
очиши билан бир қаторда муаммоларни ҳам туғдиради. Уларни бартараф этиш 
туризмни ривожлантириш йўлида муҳим вазифа бўлиб турибди. Темир йўл 
транспортига даромад келтирувчи соҳа сифатида сармоя қўйиш кўп ўтмай 
кўпчилик компаниялар ўртасида тақсимлаб олинди. Бу эса йўловчиларнинг 
ҳаракатланишига, айниқса олис алоқаларнинг мураккаблашишига олиб келди. 
Улар бир неча компанияларнинг йўллари бўйлаб саёҳатга чиқишлари учун ҳар 
бир участкага алоҳида билет олишга мажбур эдилар. Ягона транспорт тизимига 
эҳтиёж, шунингдек дам олиш ва кўнгил хушликлар учун қулай шароитларга 
талаб ошиши ўзига бир қатор хизматларни қамраб олган сафарларни 
уюштиришга ихтисослашган корхоналар очишни тақозо этди. 1851 йилда 
Ангилияда биринчи саёҳат бюроси «Томас Кук ва ўғиллари» очилди, XIX 
асрнинг иккинчи яримидан бошлаб жаҳоннинг жуда кўп мамлакатларида 
(Россияда-1885 йилда) туристик фирмалар пайдо бўлди. 
XX аср дам олиш ва ҳордиқ чиқариш соҳасида туб бурилиш ясади. 
Оммавий коммуникациялар ва техника воситаларнинг ривожланиши янги 
жадал тараққиётга йўл очди. Биринчи жаҳон урушидан кейин туризмга 
католизатор роли темирйўлдан автомобил транспортига ўтди. Бу вақтга келиб 
темирйўл рағбатлантирувчи омил аҳамиятини йўқотди ва халқаро туризмни 
бошда тутиб турувчи соҳага айланди. Туристик кенгликлар темирйўл 
магистралларига қатъий боғланган унча катта бўлмаган алоҳида участкалар 
билан чегараланиб қолди. Келгусида уни кенгайтириш ҳудуд ичкарисига 
чуқурроқ кириб борадиган ҳаракатланишнинг мобель воситаларини топишни 
талаб қилади.