H. T. Tursunov, T. U. Raximov ekologiya o’quv qo’llanma Toshkent

9-Bob. LITOSFERA EKOLOGIYASI
9L Yer resurslari. Tuproqdan foydalanishning ekologik
muammolari
Litosfera (litos-tosh, sfera-shar, qobiq) deganda yeming 30-80
km. qalinlikdagi qattiq qobig’i tushuniladi.
Jamiyat rivojlanadigan asos- Yer po’stida mikroorganizmlar 3-5km
chuqurlikkacha uchraydi. Yer usti va yer osti hozirda faol
o’zlashtirilgan. Xozirda litosferada yer osti qazilmalari 10 km.gacha
bo’lgan chuqurliklardan olinishi mumkin. XXI asrga kelib insoniyat
litosferaga mislsiz ta’sir ko’rsatmoqda. Shaharlar ostida yer osti
shaharlari bunyod qilingan, chiqindixonalar, omborxonalar mavjuddir.
Yer ostida yadro quroli sinovlari o’tkaziladi. Yer resurslari insonlar
bevosita yashaydigan asos, qishloq ho’jalik mahsulotlari yetishtiri-
ladigan zamin hisobla- bosh‘y%>lar 24-rasm. Dunyo yer fondi nadi.
Quruqlikning umumiy maydoni 148000 mln.ga ni tashkil qiladi.
Shundan 4060 mln.ga (28%) ni o’rmonlar, 2600 mln.ga (17%)ni o’tloq
va yaylovlar, 1450 mln.ga (10%) haydaladigan yerlar va 6690 mln.ga
(45%)ni-cho’l, chala cho’llar, muzliklar, shahar, qishloqlar yerlari va
boshqa maqsadda foydalanadigan yerlardir. Yer yuzida dehqonchilik
maqsadlarida ishlatiladigan yerlar mavjud yerlar xududining 10%ni
tashkil qiladi va dunyo aholisi jon boshiga 0,5 ga dan to’g’ri keladi.
Unumdorlik xususiyatiga ega bo’lgan yer yuzasining ustki g’ovak
qatlami tuproq deyiladi. Tuproqlaming tabiatdagi va jamiyat hayotidagi
roli g’oyatbeqiyosdir. Tuproq biosferadagi modda aylanma harakatida
asosiy rol o’ynaydi. Tuproq organizmlar uchun hayot muhiti, ozuqa
manbai hisoblanadi, moddalaming kichik biologik va katta geologik
aylanma harakatida muhim rol o’ynaydi. Tuproq qattiq, suyuq, va
gazsimon komponentlardan iborat bo’lib, iqlim, tog’ jinslari,