H. T. Avezov, sh sh. Xudoyberdiyev

yig’ilishi  –  adsorbillanish  deyiladi.  Umuman  moddaga  tashqi  muhitdan  boshqa 

moddalarning yutilishi sorbsiya deyiladi. 

 

O’z  sirtida  boshqa  modda  zarrachalarini  yutgan  modda  adsorbent 

(sorbent),  yutilgan  modda  esa  adsorbtiv  (sorbtiv)  deb  ataladi.  Adsorbilanishga 

oid  dastlabki  ilmiy  tekshirish  ishlari  rus  olimi  T.E.Lovits  nomi  bilan  bog’liq.  U 

1972  yilda  eritmalarni  turli  qo’shimchalaridan  tozalash  uchun  qattiq  adsorbent 

sifatida  ko’mirdan  foydalandi.  Adsorbillanish  hodisasi  faqat  ko’mirgagina  emas, 

balkiboshqa barcha g’ovak moddalarga ham xosdir. Masalan, turli gellar o’z sirtiga 

har xil bo’yoqlarni yutadi. 

 

Modda  sirtida  yutilgan    modda  zarrachalari  hamma  vaqt  qolavermaydi. 

Ba’zan yutuvchi moddaning ichki tomoniga ham  diffuziyalanishi mumkin.  Agar 

---

 

61 

modda qattiq jism sirtiga yutilsa, bu hodisa adsorbsiya yoki  fizikaviy adsorbsiya 

deb,  uning  ichki  qismiga  yutilganda  esa,  absorbsiya  deb  ataladi.  Agar  modda 

geterogen  sistemada  bo’ladigan  kimyoviy  reaksiya  tufayli  yutilsa,  bu  hodisa 

xemosorbsiya  deyiladi.  Xemosorbsiya  vaqtida  yangi  faza  vujudga  keladi. 

Xemosorbsiya ko’pincha, qattiq jismning barcha hajmiga tarqaladi. Xemosorbsiya, 

odatda,    qaytmas  jarayonlar  jumlasiga  kiradi.  Bu  holda  adsorbentning  issiqlik 

effekti  kimyoviy  birikmalarning  hosil  bo’lish  issiqliklariga  yaqin  keladi.  Ba’zan 

gazsimon  modda  sorbsiya  vaqtida  qattiq  jism  g’ovaklarida  kondensatlanib, 

suyuqlikka aylanadi. Bu hodisa kapilyar kondensatsiya deyiladi. 

 

Agar  suyuqlik  adsorbent  sirtini  yaxshi  ho’llasa,  adsorbentdagi  kapilyar 

ichida  botiq  menisk  paydo  bo’ladi,  so’ngra  qolgan  bug’  ana  shu  menisk  ustida  

suyuqlikka  aylanib,  adsorbentning  barcha  g’ovaklarini  suyuqlikka  to’ldiradi. 

Kapilyar  kondensatsiya  ikkilamchi  hodisa  bo’lib,  uning  vujudga  kelishida 

adsorbsion kuchlar ishtirok etmaydi. Balki  suyuqlikning botiq meniskiga bug’ning 

tortilishi asosiy rol o’ynaydi. Kapilyar kondensatsiya katta tezlikka ega bo’lib u bir 

necha minut davomida tugaydi. 

 

Adsorbilangan  gaz  qattiq  jism  sirtida  bir  yoki    bir  necha  qatlam 

molekulalaridan 

iborat  bo’lishi  mumkin.  Shunga  qarab  adsorbillanish