H. T. Avezov, sh sh. Xudoyberdiyev

Ho’llanish  issiqligi.  Ho’llanish  sirt  energiyaning  kamayishi  bilan  sodir 

bo’ladigan  o’z-o’zicha  boradigan  jarayondir.  Agar  berilgan  suyuqlik  miqdori  sirt 

bilan  o’zaro  ta’sirlashadigan  miqdordan  ortiq  bo’lsa,  bu  holda  kuzatiladigan 

issiqlik to’g’ridan-to’g’ri ho’llanish issiqligi deb yuritiladi. 

 

Qattiq  jism  sirtiga  quyilgan  tomchi  ustiga  yana  tomchilar  qo’shilsa,  o’sha 

vaqtda  sistemaning  differensial  ho’llanish  issiqligi  kamaya  boradi.  Binobarin, 

differensial ho’llanish issiqligining maksimal qiymati qattiq jism sirtidagi suyuqlik 

miqdori  nolgateng  bo’lgan  holatdagi  ho’llanishga,  ya’ni  fazalarning  ajralish 

chegarasiga  muvofiq  keladi.  Differensial  ho’llanish  issiqligi  doimo  musbat 

qiymatga  ega.  Chunki  ho’llanish  paytida  har  doim  issiqlik  ajralib  chiqadi.  Sirt 

suyuqlikning  yakka-yakka  molekulalari  qavati  (monomolekulyar  qavat)  bilan 

to’lganida  issiqlik  nolga  teng  bo’ladi.  Sirtda  monomolekulyar  qavat  hosil 

bo’lganda  issiqlik  ho’llanish  issiqligiga  teng  bo’ladi.  Umumiy  sirti  katta  bo’lgan 

sistemalar  (kukun  va  g’ovak  jismlarning)  ho’llanish  issiqligi  j/m

2

  yoki  j/g  bilan 

ifodalanadi.  Ko’pincha  uning  qiymatlari  5-1000  j-g  atrofida  bo’ladi.  Ho’llanish 

vaqtida  issiqlik  chiqarishi  suyuqlik  hajmi  kattalashishiga  asoslanib  tajribada 

ho’llanish  issiqligini  aniqlash  mumkin.  Buning  uchun  D’yuar  idishi  olib  uning 

---

 

58 

ichiga  kapilyar  naychaga  ulangan  probirka  tushiriladi;  bu  probirkaga  bir-biridan 

ajratilgan sinaladigan suyuqlik va qattiq jism joylashgan bo’ladi. 

 

Kapilyar naychaga hajmi issiqdan kattalashadigan suyuqlik (masalan, toluol) 

solingan 

va 

naycha 

darajalangan 

bo’ladi. 

Probirka 

chayqatilganda 

ho’llovchisuyuqlikka  ho’llanuvchi  qattiq  jism,  odatda  kukun  holatda,  tekkanida 

ho’llanish  issiqligi  chiqishi  tufayli  kapilyar  naychadagi  toluolning  sathi 

balandlashadi.  Bu  balandlikni  o’lchab  ho’llanish  issiqligini  hisoblab  chiqarish 

mumkin. 

 

Quyidagi  jadvalda  ba’zi  moddalarning  ho’llanish  issiqliklari  qiymatlari 

keltirilgan. 

1-jadval 

Ba’zi moddalarning ho’llanish issiqliklari 

Ho’llanuvchi 

modda 

Ho’llanish issiqligi (kal/g) 

Suv  

Benzol  

Silikagel’ 

19,4 

- 

Ko’mir 

11,6 

28,3 

Tuproq  

9,5 

2,9 

Torf   

14,8 

2,6 

Agar-agar 

44,8 

1,28 

 

   

Qutbli molekulalardan iborat moddalarning qutbli erituvchilardagi ho’llanish 

issiqligi  katta  bo’ladi,  qutbsiz  molekulalardan  tuzilgan  moddalar  esa  qutbsiz 

suyuqliklarda katta ho’llanish issiqligi namoyon qiladi. 

 

Moddalarning  ho’llanish  issiqligiga  uning  solishtirma  sirti  nihoyatda  katta 

ta’sir ko’rsatadi. Biror moddaning qutbli suyuqlik, masalan, suv bilan  o’zaro ta’sir 

etish  intensivligini  xarakterlash  uchun  o’lchov  sifatida  ayni  modda  suvda 

ho’llanish issiqligi Q

1

 ning uglevodorodlarda ho’llanish issiqligi Q

2

 nisbatan  d dan 

foydalanishni taklif etdi: 

2

1

Q

Q

d



 

 

Agar  α>1  bo’lsa,  sirt  gidrofil;  α<1  bo’lganida  sirt  gidrofob  bo’ladi.  Qattiq 

jismning suyuqlik bilan ho’llanishiga oid turli jarayonlarda gaz faza bilan suyuqlik 

---

 

59 

chegarasidagi  sirt  sferik,  do’ng  yoki  botiq  ega  bo’lganligi  tufayli  kapilyar  bosim 

yuzaga  chiqadi.  Sirt  do’ng  bo’lsa,  sirtda  turgan  molekulani  suyuqlik  ichiga 

tortadigan molekulalar soni tekis sirtdagiga qaraganda ko’proq bo’ladi. Botiq sirt 

bo’lgan  holda  molekulalar  orasidagi  o’zaro  tortishuv  kuchliroq  ifodalanadi.  Shu 

sababdan  qattiq  jism  ho’llanganida  suyuqlik  sirtining  tekis  holati  bilan  sferik 

holatida  namoyon  bo’ladigan  bosimlar  orasida  kapilyar  bosim  deb  ataladigan 

ayrim bosim yuzaga keladi.