Х. С. Асатуллаев, Б. О. Турсунов, М. А. Маманазаров к

6.4. Асосий ишлаб чиқариш фондларидан самарали фойдаланишни
таҳлили 
Фирма, компания ва корхоналар асосий ишлаб чиқариш фондларидан 
самарали фойдаланиши туфайли ишлаб чиқарилаётган маҳсулот таннархи 
пасаяди, фойда ва рентабеллигини ошишига эришилади. Маҳсулот 
таннархини пасайиши, рақобатбардошлигини оширишда Ўзбекистон 
Республикаси Президентининг 2007 йил 15 мартдаги “Ишлаб чиқаришни 
модернизациялаш, техник ва технологик қайта жиҳозлашни рағбатлан-
тиришга оид қўшимча чора – тадбирлари тўғрисида”ги Фармони муҳим 
аҳамиятга эга. 
Мазкур фармонга мувофиқ хўжалик юритувчи субъектлар ишлаб 
чиқаришга замонавий ускуналар мунтазам киритиш асосида модерниза-
циялашни таъминласа, янги техника ишлаб чиқаришга жорий этилган 
пайтдан бошлаб қуйидаги қўшимча имтиёзларга эга бўладилар: 

ишлаб чиқаришни модернизациялаш, техник ва технологик қайта 
жиҳозлаш учун берилган кредитларни қайтаришга, лизинг объектини 
тўлашга йўналтирилган маблағлар миқдорида уч йил мобайнида фойдадан 

---

143 
олинадиган солиқ базаси тегишли ҳисобот даври учун ҳисобланган 
амортизация маблағлари фойдаланиш шарти билан камайтирилади; 

ишлаб чиқаришга жорий этилган янги технологик жиҳозлар беш йил 
муддатга мулк солиғидан озод этилади; 

солиққа тортишнинг соддалаштирилган тартиби қўлланиладиган 
ишлаб чиқариш микрофирмалари ва кичик корхоналари учун беш йил 
давомида ягона солиқ тўлови тўлашда солиққа тортиладиган базани харид 
қилинган янги товар – моддий захиралар бўйича қонунчиликда белгиланган 
божхона тўловларини тўлашда имтиёзлардан фойдаланилади. 
Асосий ишлаб чиқариш фондларидан самарали фойдаланиш қуйидаги 
кўрсаткичлар тизими орқали ифодаланади. 
- умумий кўрсаткичлар; 
- якка кўрсаткичлар. 
Умумий кўрсаткичлар қаторига қуйидагилар киради: 
1. фонд рентабеллиги; 
2. фонд қайтими; 
3. фонд сиғими; 
4. асосий ишлаб чиқариш фондларидан нисбий иқтисод. 
Юқорида келтирилган кўрсаткичларни комплекс таҳлил этишда 
кўрсаткичлар динамикаси, режасининг бажарилиши, рақобатдаги корхоналар 
маълумотлари билан таққослаш орқали асосий ишлаб чиқариш фондларидан 
фойдаланиш кўрсаткичларига баҳо берилади. Бозор муносабатлари 
шароитида асосий ишлаб чиқариш фондларини ҳар сўмига тўғри келадиган 
фойда миқдори (фонд рентабеллиги) муҳим аҳамият касб этади. 
Асосий фаолиятдан кўрилган фойда 
Фонд рентабеллиги = ----------------------------------------------------------- 
Асосий ишлаб чиқариш фондларини ўртача
йиллик қиймати 

---

144 
Фонд қайтими (
к
Ф
) асосий ишлаб чиқариш фондларининг ҳар сўми (100, 
1000 сўми)га тўғри келадиган маҳсулот (Q) ҳажмини ифодалайди. 
ф
к
A
Q
Ф

Масалан, ишлаб чиқариш ҳажми – 10,0 млн. сўм, асосий ишлаб чиқариш 
фондларининг ўртача йиллик қиймати – 5млн. сўм 
сўм
Ф
к
2
0
,
5
0
,
10


Демак, асосий ишлаб чиқариш фондларининг ҳар сўмига тўғри 
келадиган маҳсулот ҳажми 2 сўмни ташкил этган. Фонд қайтими барча 
асосий воситалар, шу жумладан, унинг актив қисми бўйича ҳам аниқланади. 
Кўрсаткичларни бир неча йиллар бўйича динамикасини таҳлил этишда 
маҳсулот ҳажми (иш, хизмат) ҳамда асосий ишлаб чиқариш фондларини 
таққослаш ҳолатига келтириш керак. Маҳсулот ҳажми (иш, хизмат) ўзгармас 
солиштирма баҳода, асосий ишлаб чиқариш фондлари эса қайта баҳоланган 
(қайта баҳолаш коэффициентини қўллаш) қийматда ифодаланиши лозим. 
Фонд сиғими (
с
Ф
) фонд қайтимининг аксидир. 
с
Ф
- маҳсулот 
қийматининг ҳар сўми (100, 1000)га тўғри келадиган асосий ишлаб чиқариш 
фондларини ифодалайди. 
Q
А
Ф
ф
с

Асосий ишлаб чиқариш фондларидан нисбий иқтисод (ортиқча сарф) 
қуйидагича аниқланади: 
Q
Ф
Ф
А
Э
с
с
ф
нисб



*
)
(
)
(
0
1
бунда 
ф
А
- асосий ишлаб чиқариш фондлари; 
1
с
Ф
, 
0
с
Ф
- ҳисобот даври, базис даврларининг фонд сиғими; 
Q

- ҳисобот давридаги маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми. 
Асосий воситалар ва маҳсулот ҳажмини ўсиш суръатларини нисбати 
орқали фонд сиғимининг чегараси, яъни маҳсулот ҳажми ўсишининг ҳар бир 
фоизига асосий воситаларнинг ўсиш суръати аниқланади. Масалан, маҳсулот 

---

145 
ҳажми (Q) ни базис даврига нисбатан ўсиш суръати – 108%. Асосий ишлаб 
чиқариш фондлари (
ф
А
) ни ўсиш суръати 105%. Маҳсулот ҳажми ўсишининг 
ҳар бир фоизига асосий ишлаб чиқариш фондларини ўсиши 0,97 (105:108) 
ни ташкил этади. Фонд сиғимини чегара кўрсаткичи “1” дан кичик бўлса, 
асосий воситалардан самарали фойдаланилганликни ифодалайди. Фонд 
қайтимини ортиши ишлаб чиқилган маҳсулотнинг ҳар сўмига тўғри 
келадиган амортизация ажратмалари суммаси ёки амортизация сиғимини 
пасайишига ва маҳсулот баҳосидаги фойда ҳиссасини ортишига олиб келади.