Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

Катализаторларнинг асосий хусусиятлари. 
 
Катализаторларнинг асосий хусусиятларига қуйидагилар киради :
 
1. Катализаторнинг активлиги

---

131 
2. Ёниш ҳароратси.
Таъсирлашаѐтган моддаларнинг минимал ҳароратси жараѐн кетишини ва 
тезлигини амалий жиҳатдан таъминласа, бу ҳарорат катализаторнинг ѐниш 
ҳароратси дейилади. Каталитик жараѐн қанчалик паст ҳароратда кетса, шу 
реакциядаги катализатор актив ҳисобланади.
3. Катализатор селективлиги ѐки танланиши.
Кўпинча асосий реакция билан бир вақтда параллел реакциялар содир 
бўлади. Катализатор эса шу реакцияларнинг фақат биттасини тезлаштириб, 
қолганига таъсир этмаслиги мумкин, органик синтезларда бундай катализ муҳим 
аҳамиятга эга. 
кўш
ас
мах
ас
бош
ум
мах
ас
кат
G
G
G
С
G
S



.
.
.
.
(6.15) 
бу ерда: G
ас мах 
-асосий маҳсулотга айланадиган дастлабки моддалар 
миқдори, моль ѐки кг; G
куш 
– қўшимча маҳсулотга айланадиган дастлабки 
моддалар миқдори, моль ѐки кг; G
ум. бош
– маҳсулотга айланган дастлабки 
модданинг умумий миқдори, моль ѐки кг.
Мисол: 4 NH
3 
+ 5 О
2
= 4NO + 6Н
2
О + 986 кДж
Бу реакция платина катализатори иштирокида боради. Бу реакциядан 
ташқари яна иккита параллел реакция ҳам кетади. 
кДж
O
H
N
O
NH
1205
6
2
3
4
2
2
2
3




Бу реакция ўзидан жуда кўп иссиқлик ажратиб чиқазгани учун аҳамиятга эга. 
Лекин бу реакция платина катализатори иштирок этганда амалга ошмайди. 
Катализатор иштироки уларнинг реакция тезлигини камайтиради. 
4. Катализатор захарланиши. 
Катализаторлар оз миқдордаги кантакт захарловчи моддалар таъсирида ўз 
активлигини йўқотадилар. Бу жараѐнга катализатор заҳарланиши деб аталади. 
Заҳарловчи кантактли моддалар дастлабки моддалар билан реакцион зонага 
кириб қолади. Улар газ, суюқ ҳолатда бўлиш мумкин. Захарланиш бу – актив сирт 
юзида қоплама ҳосил бўлишидир. 
кДж
O
H
O
N
O
NH
1105
6
2
4
4
2
2
2
3





---

132 
Катализатор заҳарланиши қуйидаги формула орқали аниқланади: 
k
k
захар


(6.16) 
k-реакция тезлиги константаси. 
Заҳарланиш қайтар ва қайтмас бўлади. Қайтар заҳарланишда катализатор 
активлиги заҳарловчи моддалар билан тўқнашган пайтда вақтинча йўқотилади. 
Қайтар заҳарланишда катализатор активлиги бутунлай йўқолади. Жараѐнни 
давом эттириш учун янги катализатор массаси олинади. Ёки заҳарланган 
катализатор регенирацияланиб, сўнг жараѐнга қайтарилади. (59 - расм ).