Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

Параметрик сезувчанлик
. Жараѐннинг бошланғич кўрсаткичлари ўзгарса, 
реакторга кираѐтган ва реактордан чиқаѐтган параметрларнинг кўрсаткичлари 
ҳам ўзгаради. Тажриба ва синовлар шуни кўрсатадики, маълум бир шароитда 
реакторнинг иш режими параметрик сезувчанликка эга бўлади. 
Жараѐннинг қайсидир параметрининг бошланғич миқдорини ўзгартириб, шу 
жараѐнни қайсидир параметрларининг охирги миқдорини ўзгартиришига олиб 
келган катталик параметрик сезувчанлик деб аталади. Кимѐ жараѐнларини 
ҳисоблаганда бу кўрсаткич катта аҳамиятга эга. 
Реактор ишини баҳолашда унинг ташқи таъсирга сезгирлиги, барқарорлиги 
қандай даражада эканлиги ҳисобга олинади. Шунинг учун реактор ишининг 
турғунлиги бу ѐки у параметр ўзгартирилганда унинг сезгирлиги қандай 

---

107 
ўзгариши билан характерланади. Параметрик сезувчанлик - Р дастлабки 
таъсирнинг ( у) охирги параметр (х) га нисбати орқали топилади: 
dx
dy
P
/

(4.8) 
Дастлабки таъсир бу ҳароратнинг, реагентлар концентрациясининг, оқим 
тезлигининг ўзгариши бўлиши мумкин. Параметрик сезувчанлик дастлабки 
параметрларнинг охирги параметирларга таъсирини кўрсатади. Р қанчалик юқори 
бўлса, реактор ишининг турғунлиги шунчалик паст бўлади. Масалан, идеал сиқиб 
чиқарувчи реакторлар учун ҳарорат бўйича параметрик сезувчанлиги (бунда 
биринчи тартибли экзотермик реакция кетади) иссиқлик чиқариш тезлиги билан 
иссиқлик узатиш тезлиги нисбати орқали аниқланади. Бунда ҳарорат ўзгариши 

t 
ва реактор баландлиги бўйича айланиш даражаси реакторнинг ҳарорат режимига 
боғлиқ бўлади (40–расм).
40
 - расм. Идеал сиқиб чиқарувчи реакторнинг параметрик сезувчанлиги. 
а) Х нинг реактор баландлиги бўйича ўзгариши. 
б) жараѐн ҳароратсининг Н га боғлиқлиги. 
Х нинг реактор баландлиги бўйича ўзгариши. 
1 – адиабатик режими; 2 – қисман иссиқлик узатиш 
Адиабатик режимда юпқа қатламда айланиш даражаси мувозанат ҳолатга 
яқинлашади (41-расм. 1- эгри чизиқ ), ҳарорат эса охирги қийматга эритади.
Кучсиз иссиқлик узатишда, масалан трубкали реакторда айланиш даражаси 
реакция тезлиги пасайиши билан камайиб боради. Фақат реактор бўшлиқ 
баландлиги катта бўлганда Х
мув-т 
ортади (41-расм. 2 – эгри чизиқ). Айланиш 
даражасини ошириб жараѐн тезлиги пасайганда, иссиқлик узатиш иссиқлик 

---

108 
чиқишдан орта бошлайди ва реактор баландлиги бўйича ҳарорат камаяди. 
Натижада ҳарорат эгри чизиғи экстремаль холатга келади. Бундай ҳолда 
реакторда ―иссиқ нуқта‖ t
ис 
ҳосил бўлади. Бу реакторнинг максимал ҳароратси 
ҳисобланиб, кўпинча кўнгилсиз ҳолатларни юзага келтиради. ―Иссиқ нуқта‖
натижасида реакцион массанинг хоссаси бузилади, пишиб қолиш ҳолати 
кузатилади. Дастлабки ѐки охирги маҳсулот термик парчаланиб кетиши мумкин. 
Деворларнинг куйиши юзага келади. Натижада буларнинг ҳаммаси турғун 
ҳолатининг бузилишига олиб келади. Ҳароратнинг 
ўсиши 
тезлик 
константасининг экспотециал ортиб боришига, реакциянинг умумий тезлигининг 
ошиб боришига олиб келади. Экзотермик реакцияда иссиқлик чиқиши реакция 
тезлигига тўғри пропорционалдир. 
)
(
v
f
Q

Шундай қилиб, экзотермик жараѐнларда реакторнинг ҳарорат режими турғун 
бўлиши учун иссиқлик узатиш тезлиги иссиқлик ажратиш тезлигидан юқори 
бўлиши керак. 41-расмда экзотермик реакцияларда турли ҳарорат режимида 
ишловчи реакторлар учун реактор баландлиги бўйича айланиш даражаси ва 
ҳароратнинг ўзгариши кўрсатилган.

---

109