Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

38-Расм. Қайтар экзотермик реакция учун айланиш даражасининг хароратга 
(а) ва вақтга (б) боғлиқлиги.
1-Сиқиб чиқарувчи адиабатик реактор; 2, 2
I 
– Аралаштириш 
шароитидаги изотермик реактор. 3 – Сиқиб чиқарувчи политермик реактор. 

---

105 
39-Расм. Қайтар эндотермик реакция учун айланиш даражасининг хароратга 
(а) ва вақтга (б) боғлиқлиги. 
1-Сиқиб чиқарувчи адиабатик реактор; 2, 2
I 
– Аралаштириш 
шароитидаги изотермик реактор. 3 – Сиқиб чиқарувчи политермик реактор. 
38-39 - расмларда берилган чизмадаги эгри ва тўғри чизиқлар кесишган 
нуқталар иссиқлик мувозанатини белгилайди: келган иссиқликнинг тезлиги 
сарфланган иссиқликнинг тезлигига тенг. Лекин чизмадаги кўрсатилган, ҳамма 
шароитларни саноатга тавсия қилиш мумкин, эмас. Масалан: а – чизмадаги К 
нуқта, юқори даражали ўзгариш шароитини белгилайди ва саноатга тавсия қилиш 
мумкин, чунки бу нуқтада система турғунликка эга. Агар ҳароратни Т
к
дан Т
1
гача 
пасайтирсак, унда Q
к. р 

Q 
конв
ва ҳароратни ўзгаришига сабаб бўлган кучлар 
таъсири йўқолгач, жараѐн ўз холатига, яъни К нуқтага, қайтади. Бу ҳолат 
иссиқликни келиши сарфланишидан кўпроқлиги билан тушинтирилади. Агар 
ҳарорат Т
2
гача кўтарилса, унда Q
к. р 

Q 
конв
ва жараѐн яна мувозанат ҳолатига, 
К нуқтага қайтади, чунки бу шароитда иссиқликни сарфланиши келишидан 
кўпроқ. (б) чизмадаги L нуқта бу паст ўзгариш даражасини белгилайдиган ҳолат 
бўлиб ва амлиѐтда фойдага эга эмас. (в) чизмада иссиқлик мувозанат учта нуқта 
К, М, L ларда эришилади, аммо бу нуқталардаги шароитлар ҳам амалиѐтда 
фойдага эга эмас: L – нуқтада паст ўзгариш даража; М нуқтада – нотурғун 
шароит. Ҳароратни кўтариб ѐки пасайтириб бўлгандан сўнг жараѐн М нуқтага 
қайтиб келмайди. Масалан: агар ҳароратни Т
ох 
дан Т
1 
гача пасайтирсак, Q
к. р 

Q 
конв
бўлади ва ҳароратни пасайтирган кучларнинг таъсири тугагандан кейин ҳам 
жараѐн М нуқтага қайтиб келмайди. У стационар ҳолатга, яъни L нуқтага ўтади. 

---

106 
Агар ҳарорат Т
ох
гача ўзгартирилса Q
к. р 

Q 
конв
бўлади ва ҳароратни кўтарган 
кучларнинг таъсири тугагандан кейин ҳам жараѐн М нуқтага қайтмайди – у К 
нуқтага ўтиб кетади. К нуқтада ўзгариш даража юқори бўлса ҳам, унинг 
турғунлиги жуда кам ва жараѐн жуда тез нотурғун томонга силжийди, яъни L 
нуқтага. 
Шундай қилиб, жараѐнни оптимал шароитда олиб бориш учун ( бу а 
графикда К нуқтага тўғри келади ) технологик жараѐннинг параметрларини 
ўзгартириш керак ва шунинг билан эгри ва тўғри чизиқларни бир – бирига бўлган 
жойлашиши ҳам ўзгаради. Масалан (б) графикдаги шароитларни сақлаб қолиб, 
лекин реагентларни реакторда бўлиш вақти

ни кўпайтирсак, унда Q
к. р 
- 
кимѐвий реакция натижасида чиққан иссиқлик кўпаяди ва S шаклидаги эгри 
чизиқ ҳосил бўлади: тўғри ва эгри чизиқлар К нуқтада кесиб чиқишади. Одатда 
юқори даражали ўзгариш томонга жараѐнни силжиш учун реакцион 
аралашманинг ҳароратсини реакторга кириш пайтида Т
0
дан Т гача кўтариш 
керак ѐки ҳарорат Т
0 
тенг бўлганда қиялик бурчагини 

ни камайтириш керак. 
Умуман олганда, ҳар бир ҳолатнинг ўзига хос оптимал шароити бор. Бу 
оптимал шароит ҳар бир факторни инобатга олиб ва технологик жараѐннинг бир 
бирига мос келган параметирларини ҳисоблангандан сўнг оптимал шароит 
аниқланади.