H jamolxonov

§. 0‘z qatlam so‘zlari

0‘z qatlam - o'zbek tili leksikasining umumturkiy so'zlar va sof o'zbek so'zlaridan iborat qismlari.

I. Umumturkiy so‘zlar o'zbek tili leksikasining eng qadimgi lug'aviy birliklaridir. Ulaming aksariyati hozirgi qozoq, qirg'iz, turkman, ozarbayjon tillarida ham saqlangan. Qiyos qiling: bosh (o'zb.) - bas (qoz., qoraq.) - bash (qirg'., turkm.); til (o'zb., qoz., qirg'.) — (turkm., ozarb., gagauz.); to.:,''(o'zb.) - too (qirg'.) — tav, tau (qoraq., qoz.) — dag' (turkm., ozarb.) kabi.

O'zbek tili leksikasidagi umumturkiy so'zlarning o'ziga xos fonetik va semantik belgilari bor.

Fonetik belgilciri: a) so'zlarning ko'pchiligi bir yoki ikki bo'g'inlidir. Bir bo'g'inli so'zlar: qo'l, ko'z, bosh, tosh, bir, uch; ikki bo"ginli so'zlar: ikki, olti, oltin, yetti, ota, ona va b.lar. Uch bo'g'inli so'zlar juda kam: qo'rg'oshin, qumursqa, yigirma kabi; b) so'z yoki bo'g'in boshida undosh tovushlar qatorlashib kelmaydi; d) so'z oxirida undosh tovushlar yonma- yon qo'llanishi mumkin, ammo bu hodisa juda kam uchraydi: ort, ost, ust, to'rt, qirq kabi; e) ikki bo'g'inli so'zlarning birinchi bo'g'ini to'la ochiq (o-na, o-ta), boshi yopiq (ku-mush, bo-la), oxiri yopiq (ol-tin, o‘r- dak), to'la yopiq (bay-ram. bay-roq), ikkinchi bo'g'ini esa boshi yopiq (o-ta, o-na) va to'la yopiq (ol-tin, ku-mush, si-gir) strukturali bo'ladi; f) IS S’

ikkinchi bo'g'in hcch qachon unli bilan boshlanmaydi, ammo unli bilan tugash holatlari keng tarqalgan: ik-ki, yet-ti, bo-la, ar-pa, bol-ta kabi; g) so'z tarkibida ikki unli vonma-yon kelmaydi; f, h, j, j(dj), ts imdoshlari esa umiiman qo'llanmaydi; h) г, I, v, ng, g, g', d, z undoshlari so'z boshida uchramaydi; i) c.o' imlilari so'zoxirida ishlatilmaydi (ayrim undov so'zlar bimdan mustasno); j) urg'u ko'pincha so'z oxiriga tushadi.

Semantik belgilari: iimumturkiy so'zlarning aksarivati ko'p ma’nolidir: bosh - I) «odamning boshi»; 2) «ko'chaning boslii»; 3) «ishning boslii»; 4) «bosh agronom»; ko'z ~ 1) «odamning ko'zi»; 2) «uzukning ko'zi»; 3) «taxtaning ko'zi»; 4) «derazaning ko'zi» kabi.

Bu qatlamda «qon-qarindoshlik», «inson a’zolari», «uy hayvonlari», «yovvoyi hayvonlar». «parrandalar», «mehnat faolivati», «uy-ro'zg'or buyumlari». «rang-tus». «maza-ta’m», «miqdor», «sanoq», «harakat», «holat», «urf-odat» ma'noli so'zlar ko'pchilikni tashkil etadi.