Х. Ч. Буриев савзавот экинлари селекцияси ва уруечилиги


Навлар ёмонлашувининг сабаблари



Download 0,95 Mb.
bet57/124
Sana31.03.2022
Hajmi0,95 Mb.
#520956
TuriЛекция
1   ...   53   54   55   56   57   58   59   60   ...   124
Bog'liq
Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги

Навлар ёмонлашувининг сабаблари

Яхши селекция килиб етиштирилган уругларнинг ирсий хоссалари бир капча авлодлар давомида яхши сакланиб туради. Бирок, усимликларни купайтириш жараёнида навларнинг биологик-хужалик белгилари ва хоссалари ёмонлашиб колиши мумкин. Навлар узгарувчанлигининг асосий сабаблари уларнинг ифлосланишидир. Ифлосланишнинг биологик ва механик хилари тафовут хилинади. Биологик ифлосланиш икки навнинг узаро ёки якин хон-хардош булган бегона усимликлар билан (масалан, редиска билан ШолFOмнинг ёввойи ШолFOм билан, маданиц сабзининг ёввойи холда усувчи сабзи билан) чатишиб колиши, ажралиш ходисаси бошланиб, спонтан мутациялар пайдо булиши натижасида руй берадиган булса, механик ифлосланиш урукда тасодифан аралашмалар тушиб колишига боглик булади.
Усимликлар касалланишининг купайиб бориши, экиш учун етилмаган уругаар ишлатилиши, уруFчиликка дойр жараёнларда агротехника даражасининг паст булиши хам репродукция жараёнида навлар узнарувчанлигига олиб борадиган омил булиб хисобланади.
Биологик ифлосланиш. Битта экиннинг турли навлари бир-бирига яхин жойда устирилганида уларнинг табиий равиища узаро чатишуви туфайли руй беради ёки асосий экин нави орасида бошка нав усимликлари булганида (нав ифлос булганида), шунингдек асосий экин бошка маданий хамда ёввойи формалар билан чангланганида кузатилади ва нав понуляциясида узгача ирсият пайдо булишига олиб келади. Четдан чангланадиган экинлар уруFчилигида бундай Кписа купрок,, узидан чангланадиган экинлар уруFчилигида эса, камрок руй беради.
Узидан чангланадиган экинларнинг навлари, айникса факультатив узидан чангланувчи экинлар навлари четдан чангланиш йули билан йфлосланиб колиши мумкин. Четдан чангланадиган усимликларнинг аммаси нав ва тур- хиллар доирасида бир-бири билан осон чатишади, бунинг натижасида навга хос белгилари аксари кескин ёмонлашиб колган дурагай уругаар хосил булади. Улар уз оиласига мансуб булган маданий ва ёввойи турлар билан осонгина чатишаверади.
Сабзи, ловлаги, шовул, салат, пастернавнинг ёввойи шакллари шу экинлар маданий навларини биологик ифлослантирадиган усимликлардир. Карамдошлар оиласига мансуб сабзавот экинлари оиланинг маданий ва ёввойи турлари билан осон чатишади (30-31-расмлар).
Сабзавот экинларининг ёввойи аждодларидан куп инча хужалик белгилари пасайиб кетган ва органларининг махсулоти сифатсиз буладиган усимликлар етишиб чикади. Масалан, редиска билан ёввойи ШолFOм дугарайларида йуFOнлашган этдор илдизмева булмайди, шщизмеваси етуклик даврига кирмасидан ил гари шокланиш бошланади, усимлик ёгочланган сершок илдиз ва халин тукли йирик-йирик барплар чикаради.
Чанглантирувчи усимликнинг баъзи морфологик белгилари етиштирилаётган навдаги усимликлар белгиларидан устун турадиган (доминант) булса, нав популяциясида пайдо булган дурагай усим- ликларни топиб олиб, юлиб ташлаш осон. Чунончи, хар хил карам турларининг бир- бири билан, картошка баргли помидорнинг оддий помидор билан, редисканинг ёввойи ШолFOм билан чангланишидан Хосил булган дурагайларни ажратиб олиш кийин эмас (масалан, редиска дурагайининг илдизмеваси, гуллари ва поясининг бугам- ларида бинафша тусли пигмент доглари булади).
Етиштирилаётган усимликнинг морфологик белгилари жихатидан узига якин турадиган нав чангги билан ёки рецессив белгили усимлик чангги билан чангланишидан хосил булган дурагайларни аниклаб олиш Кийинрок булади. Бундай холларда биологик ифлослик нав популяциясида яширин холда узок сакланади ва белгилари мазкур навдан ажралиб турадиган усимликларни юзага келтирадиган манба булиб хизмат килади.
Нав популяциясида белгилари бошкача усимликларнинг булиши биргина
чатишув окибатигина эмас, балки усимликларнинг бир канча генлар буйича гетерозигот булиб колганига хам алокадор булиши Шумкин. Ажралиш ходисаси туфайли рецессив аллелларнинг гомозигот Хрлатга утиб колиши навда фаркхар пайдо булишига олиб келади. Ташки мухитнинг турли омиллари таъсири остида бирдан (спонтан Равишда) руй берадиган узлуксиз мутацияланиш жараёни хам бунга сабаб булиб, усимликларнинг хар хил гештар буйича гетерозигот


Редиска
30-расм. Карамдошлар оиласига мансуб сабзавот усимликларининг четдан
чаншаниш схемаси.
Бир-бири билан осон чатишадиган турлар-йуFOн чизик билан; сунъий чатиштирилганида насл берадиган дурагайлар хосил киладиган турлар- кушалок чизик билан; чатиштирилганида дурагайлари одатда насл
бермайдиган турлар-пунктир чизик билан белгиланган.
Карам турлари (Хитой карамидан ташщри)

31-расм. Карамдошлар оиласига мансуб сабзавот экинларининг шу оилага


кирадиган усимликлар билан четдан чангланиш схемаси.
Бир-бирИ билан осон чатишадиган турлар-йуFOн чизик билан; сунъий чатиштирилганида насл берадиган дурагайлар олинадиган турлар-кушалок чизик билан; чатишмайдиган турлар-пунктир чизик билан белгиланган булиб колшиииа олиб келиши мумкин. Мутациялар Купчилик олларда рецессив булиши муносабати билан кучайиб борадиган ретерозиготликни пайкаб олиб, уни камайтиришга дойр тегишли чораларни куриш жуда кийин булади. Навнинг ажралиш ходисасига учраши натижасида пайдо буладиган усимликлар асосий навга аралашиб колади ва биологик ифлосланишни кучайтиради.
Механик ифлосланиш. Навнинг механик ифлосланиши экилаётган нав уругаарининг бошка навдаги мазкур экин уругаари билан ёки маданий ва ёввойи холда усувчи бошка усимликларнинг уругаари билан ифлосланишига боплик. Механик ифлосланишнинг тур ифлосланиши ва нав ифлосланиши деган хилари бор. Тур ифлосланиши деб, бир экин уруFанинг бошка турдаги экин ёки ёввойи аждодларининг уругаари билан ифлосланиб колишига айтилади (масалан, редиска уругаарининг ШолFOм ёки ёввойи аждодлар булмиш бегона ут уругаари билан ифлосланиб колиши); борди-ю, бир нав уругаари бошка нав уругаари билан ёки уша экин навсиз материалининг уругаари билан ифлосланиб колган булса, буни нав ифлосланиши деб айтилади.
Уругаарнинг механик ифлосланиши уругаик экинларни уриб, йшиб олиш, ташиш ва димлаб етиштириш, куритиб куйиш, уруF- ларини янчиш, тозалаш ва саралаш, зчолган холда ёки йиртик; ва пломбаланмаган копларда саклаб куйиш ва ташиш вактида руй бериши мумкин. Сеялканинг экиш аппаратлари илгари экилган бошка нав ва экинларнинг уругааридан яхши тозаланмаган булса, уругаар механизмлар ёрдамида экилаётган махалда хам ифлосланиб колиши мумюин.
Экинлар алмашлаб экилмайдиган ва далалар ёввойи холда усувчи сабзавот усимликлари (ковун, сабзи, ёввойи ШолFOм, сурепка, ёввойи ловлаги, шовул, салат, исмалок ва бошкалар) билан ифлосланган булса, уругаарнинг механик ифлосланиши даланинг узида хам руй бериши мумкин.
Маданий ва ёввойи холда уоадиган баъзи усимликларнинг уруглари кейинги йилда хам янги экинларни ифлослантириб куйиши мумкин. Бир йиллик баъзи сабзавот экинларнинг уруFчилигида алмашлаб экиш коидаларига риоя Хилинмайдиган булса, уруглар механик равишда, четдан чангланиш Ходисаси юз берганида эса, биологик йул билан хам ифлосланиб Колиши мумкин, чунки утган йил хосилидан тукилиб, кишлаб чиккан Уруглардан униб чиккан усимликлар ха деганда кузга чалинмайдиган аралашмалар булиб колади.
Механик ифлосланиш навнинг ёмонлашиб колишига олиб борадиган жуда мухим омилдир, чунки асосий нав экинига аралашиб Холган арапашма биологик ифлосланишга олиб келувчи жиддий манба булиб колади. Уругаардан купайиб, четдан чангланадиган бир йиллик экинлар (редиска, дуккаклилар, ковокдошлар, калампир) учун бу Нарса айникса хавфлидир. Она усимликлар яхши танлаб, саралаб олинмаган ва механизмлар ёрдамида экиладиган булса, биологик ифлосланиш хавфи икки йиллик экинлар учун хам, куп йиллик экинлар (карам, пиёз, илдизмевалар ва бошка усимликлар) учун хам анча ортади. Бундан ташкари, уругаикка мулжалланган сабзавот экинлари узок вакт гуллаб туради, бир талай гул чикариб, хаддан ташкари куп чанг зарраларини хосил килади, битта гули чангланганида иккитадан бир неча унтагача дурагай уруглари буладиган мевалар тугади. Бу нарса биологик ифлосланиш эхтимолини янада оширади.

Download 0,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   53   54   55   56   57   58   59   60   ...   124




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish